अध्यापनाचे घटक: वैकल्पिक (Alternative) आणि पर्यावरणीय (Environmental) -
अध्यापन (Teaching) ही एक उद्देशपूर्ण प्रक्रिया आहे, ज्यात शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यात परस्पर संवाद घडतो.
अध्यापनाच्या प्रक्रियेवर अनेक घटकांचा (Elements) परिणाम होतो, जे वैकल्पिक आणि पर्यावरणीय अशा दोन मुख्य गटांमध्ये विभागले जातात.
वैकल्पिक घटक (Alternative Elements) हे प्रामुख्याने पद्धती आणि तंत्राशी संबंधित असतात, जे शिक्षक बदलू किंवा निवडू शकतात.
यामध्ये अभ्यासक्रम (Curriculum), अध्यापन पद्धती (Teaching Methods), आणि मूल्यमापन तंत्र (Evaluation Techniques) यांचा समावेश होतो.
विद्यार्थ्यांची आस्था, अभिरुची आणि गरजा लक्षात घेऊन शिक्षकाला अध्यापनाच्या पद्धतीमध्ये बदल करण्याची लवचिकता वैकल्पिक घटकांमध्ये मिळते.
उदाहरणार्थ, केवळ व्याख्यान पद्धती (Lecture method) न वापरता चर्चा, प्रकल्प (Project), प्रयोग (Experiment), किंवा भूमिकापालन (Role play) यांचा वापर करणे.
पर्यावरणीय घटक (Environmental Elements) हे अध्यापनावर प्रभाव टाकणारे बाह्य आणि अंतर्गत वातावरणाशी संबंधित असतात.
या घटकांमध्ये भौतिक पर्यावरण (Physical environment) आणि सामाजिक-मानसिक पर्यावरण (Socio-psychological environment) यांचा समावेश असतो.
भौतिक पर्यावरणात वर्गखोलीची रचना, स्वच्छता, नैसर्गिक प्रकाश, हवा आणि आवश्यक अध्ययन संसाधने (Learning Resources) यांचा समावेश होतो.
सामाजिक पर्यावरण म्हणजे शिक्षक-विद्यार्थी, विद्यार्थी-विद्यार्थी आणि शिक्षक-व्यवस्थापन यांच्यातील परस्पर संबंध आणि संवादाची गुणवत्ता.
कुटुंबाचे सामाजिक आणि आर्थिक स्तर (Socio-economic status of family) आणि समुदायाचा पाठिंबा (Community support) हे देखील महत्त्वाचे पर्यावरणीय घटक आहेत.
मानसिक पर्यावरण (Psychological environment) हे मनःशांती, प्रेरणा (Motivation), सुरक्षिततेची भावना आणि तणावमुक्त वातावरणाशी निगडित असते.
पर्यावरण शिक्षण (Environmental Education) हा आधुनिक अभ्यासक्रमातील एक महत्त्वाचा वैकल्पिक घटक आहे, जो मुलांना पर्यावरणाबद्दल संवेदनशील बनवतो.
उत्तम अध्यापनासाठी वैकल्पिक आणि पर्यावरणीय घटकांमध्ये समन्वय (Coordination) असणे आवश्यक आहे.
अध्यापन प्रभावी होण्यासाठी, शिक्षकाने विद्यार्थ्यांची शारीरिक तयारी आणि मानसिक परिपक्वता (Mental maturity) विचारात घेणे आवश्यक आहे.
तंत्रज्ञान (Technology) आणि माहिती संप्रेषण प्रणाली (ICT) चा वापर हे सध्याचे महत्त्वाचे वैकल्पिक साधन आहे.
विद्यार्थ्यांना शिकताना जितक्या अधिक ज्ञानेंद्रियांचा (Sense organs) उपयोग होईल, तितके ज्ञानग्रहण (Cognition) अधिक प्रभावी होते.
अध्ययन वक्र (Learning Curve) आणि पठारावस्था (Plateau) यांसारख्या संकल्पना समजून घेणे शिक्षकासाठी आवश्यक आहे.
उत्तम अध्यापन-अध्ययन प्रक्रिया (Teaching-learning process) ही सकारात्मक आणि प्रोत्साहनपर वातावरणावर अवलंबून असते.
अंतिमतः, अध्यापनाचे यश विद्यार्थ्यांचा विकास आणि अध्ययन निष्पत्ती (Learning outcomes) साध्य करण्यावर अवलंबून असते.
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
अध्यापनाचे घटक - वैकल्पिक व पर्यावरणीय प्रश्नमाला
प्रश्न १
अध्यापनाच्या प्रक्रियेत, 'कुटुंब' हा घटक कोणत्या प्रकारच्या पर्यावरणाचा भाग आहे आणि त्याचा अध्यापनावर होणारा परिणाम मुख्यतः कोणत्या शिक्षणाशी संबंधित असतो?
(A) भौतिक पर्यावरण; औपचारिक शिक्षण
(B) सामाजिक-मानसिक पर्यावरण; अनौपचारिक शिक्षण (✓)
(C) आंतरिक पर्यावरण; निरौपचारिक शिक्षण
(D) बाह्य पर्यावरण; औपचारिक शिक्षण
उत्तर स्पष्टीकरण: कुटुंब हा समाजाचा मूलभूत घटक असून तो मुलांच्या सामाजिक-मानसिक विकासावर आणि मूल्यांवर थेट परिणाम करतो. कुटुंबाकडून मिळणारे शिक्षण अनौपचारिक (Informal) असते, जे विद्यार्थ्यांच्या औपचारिक शिक्षणाचा पाया मजबूत करते.
प्रश्न २
हर्बर्टच्या पंचपदी (Herbartian steps) पद्धतीला वर्तमान माध्यमिक शिक्षणात प्रश्नोत्तरे, चर्चा आणि प्रयोगांची जोड दिली जाते. हा बदल अध्यापनाच्या कोणत्या घटकाशी संबंधित आहे आणि याचे मुख्य उद्दिष्ट काय आहे?
(A) पर्यावरणीय घटक; वेळेची बचत करणे.
(B) आंतरिक घटक; अभ्यासक्रम पूर्ण करणे.
(C) वैकल्पिक घटक; अध्यापन फलदायी करणे (✓)
(D) सामाजिक घटक; शिक्षकांना सवलत देणे.
उत्तर स्पष्टीकरण: अध्यापन पद्धती (Instructional strategy) निवडणे किंवा बदलणे हा वैकल्पिक घटक आहे. या बदलाचा मुख्य उद्देश विद्यार्थ्यांचा सहभाग वाढवून आणि विविध ज्ञानेंद्रियांचा वापर करून अध्यापन प्रक्रिया अधिक फलदायी आणि रोचक बनवणे आहे.
प्रश्न ३
अध्यापन आणि अध्ययनाच्या संदर्भात, 'पठारावस्था' (Plateau) येण्यामागे खालीलपैकी कोणते 'पर्यावरणीय घटक' (Environmental factor) प्रमुख कारण असू शकते?
(A) शिक्षकाचा नकारात्मक दृष्टिकोन.
(B) विद्यार्थ्यांची शारीरिक परिसीमा.
(C) वर्गात सुरक्षिततेच्या भावनेचा अभाव किंवा सततचा धाक (✓)
(D) अभ्यासक्रमाची अचूक रचना.
उत्तर स्पष्टीकरण: पठारावस्था म्हणजे प्रयत्नानंतरही प्रगती न होणे. मानसिक पर्यावरण हा पर्यावरणीय घटक आहे. 'धाक' (Fear) किंवा तणाव हे मानसिक अडथळे निर्माण करतात, ज्यामुळे शिकण्यावर (अध्ययनावर) थेट नकारात्मक परिणाम होतो आणि पठारावस्था येऊ शकते.
प्रश्न ४
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP) मध्ये, 'मेंदू आधारित शिक्षण' (Brain-based learning) आणि 'ज्ञानरचनावाद' (Constructivism) यांसारख्या नवीन संकल्पनांचा समावेश करणे हे अध्यापनाच्या कोणत्या घटकाचे उदाहरण आहे?
(A) भौतिक पर्यावरणाचे मजबुतीकरण.
(B) अध्यापन पद्धतीतील वैकल्पिक बदलांचा स्वीकार (✓)
(C) सामाजिक-सांस्कृतिक वातावरणाचा विकास.
(D) बाह्य पर्यावरणीय घटकांचे नियमन.
उत्तर स्पष्टीकरण: 'मेंदू आधारित शिक्षण' आणि 'ज्ञानरचनावाद' या अध्यापनाच्या नवीन पद्धती (New pedagogical approaches) आहेत. अध्यापनाच्या पद्धती निवडणे किंवा अद्ययावत करणे हे शिक्षकाच्या अखत्यारीतील वैकल्पिक घटकांचे उदाहरण आहे.
प्रश्न ५
शालेय अभ्यासक्रमात 'आपत्ती व्यवस्थापन' (Disaster Management) आणि 'पर्यावरण शिक्षण' या विषयांचा समावेश करणे, हे अध्यापन प्रक्रियेतील कोणत्या घटकावर सकारात्मक परिणाम करण्यासाठी केलेला धोरणात्मक वैकल्पिक निर्णय आहे?
(A) विद्यार्थ्यांची कारक कौशल्ये सुधारण्यासाठी.
(B) केवळ ज्ञानाची व्याप्ती वाढवण्यासाठी.
(C) सामाजिक आणि नैसर्गिक पर्यावरणाबद्दल संवेदनशीलता वाढवण्यासाठी (✓)
(D) शिक्षकांवरील कामाचा ताण वाढवण्यासाठी.
उत्तर स्पष्टीकरण: आपत्ती व्यवस्थापन आणि पर्यावरण शिक्षण हे विद्यार्थ्यांना त्यांच्या सामाजिक आणि नैसर्गिक पर्यावरणाशी (Environmental factors) जोडून, त्यांच्याबद्दल जागरूकता आणि संवेदनशीलता वाढवण्यासाठी समाविष्ट केले जातात. हा एक वैकल्पिक शैक्षणिक धोरणात्मक निर्णय आहे.
प्रश्न ६
एका विशिष्ट शाळेत, अध्ययन-अध्यापनाच्या वेळी संगणक सहाय्यित अध्ययन (Computer-aided learning) आणि व्हिडिओ साधनांचा वापर केला जातो. हे कोणत्या पर्यावरणीय घटकाच्या अनुषंगाने महत्त्वपूर्ण वैकल्पिक साधन ठरते?
(A) सामाजिक पर्यावरण; आंतरक्रिया वाढवणे.
(B) मानसिक पर्यावरण; तणाव कमी करणे.
(C) बाह्य पर्यावरण; कुटुंबाचा सहभाग वाढवणे.
(D) भौतिक पर्यावरण; अध्ययन संसाधनांची उपलब्धता वाढवणे (✓)
उत्तर स्पष्टीकरण: संगणक आणि व्हिडिओ साधने हे वर्गखोलीतील भौतिक पर्यावरणाचा (Physical environment) भाग असलेले अध्ययन संसाधने (Learning resources) आहेत. त्यांचा वापर वैकल्पिक अध्यापन पद्धती म्हणून केला जातो, ज्यामुळे अध्यापनात विविधता येते.
प्रश्न ७
एका शिक्षकाने वर्गातील मुलांचे गट (Groups) तयार करताना भिन्न पार्श्वभूमी आणि क्षमता (Diverse background and ability) असलेल्या मुलांचा समावेश केला. अध्यापनाच्या कोणत्या पर्यावरणीय घटकावर थेट सकारात्मक परिणाम साधण्यासाठी हे केले गेले?
(A) भौतिक पर्यावरणाची रचना.
(B) सामाजिक-सांस्कृतिक पर्यावरणातील विविधता आणि समरूपता (✓)
(C) अभ्यासक्रमाची अंमलबजावणी.
(D) अनौपचारिक शिक्षणाची गुणवत्ता.
उत्तर स्पष्टीकरण: गटांमध्ये भिन्न पार्श्वभूमीच्या मुलांना एकत्र आणणे हे सामाजिक-सांस्कृतिक पर्यावरणाचा एक भाग आहे. यामुळे मुलांमध्ये परस्परांबद्दल सहिष्णुता, सहकार्य आणि समाजातील विविधता स्वीकारण्याची भावना वाढते.
प्रश्न ८
अध्यापनातील 'वैकल्पिक घटकां'च्या संदर्भात, शिक्षकांमध्ये स्वनिर्णय क्षमता (Self-determination) आणि स्वयंप्रेरणा (Self-motivation) विकसित करण्याची अपेक्षा ही कोणत्या संकल्पनेशी अधिक संबंधित आहे?
(A) शिक्षक प्रशिक्षण (Teacher Training).
(B) शिक्षण व्यवस्थापन (Education Management).
(C) शिक्षक शिक्षण (Teacher Education) (✓)
(D) सामाजिक शिक्षण (Social Education).
उत्तर स्पष्टीकरण: शिक्षक शिक्षण ही संकल्पना शिक्षक प्रशिक्षणापेक्षा (Teacher Training) अधिक व्यापक आहे. यात शिक्षकांना केवळ वर्गाध्यापनाची कौशल्ये न देता, त्यांना व्यावसायिक विकास, स्वनिर्णय आणि जागरूक शिक्षक म्हणून स्वतःची ओळख निर्माण करण्यासाठी प्रेरित केले जाते.
प्रश्न ९
'जितक्या अधिक ज्ञानेंद्रियांचा उपयोग शिकताना होईल, तितके ज्ञानग्रहण प्रभावी होते.' हे अध्यापनाचे तत्त्व मुख्यत्वे कशाशी संबंधित आहे?
(A) अध्यापनातील वैकल्पिक पद्धतींची निवड (✓)
(B) विद्यार्थ्यांची शारीरिक क्षमता.
(C) शाळेतील भौतिक पर्यावरणाची मर्यादा.
(D) अध्यापन आणि अध्ययनातील सामाजिक संबंध.
उत्तर स्पष्टीकरण: अधिक ज्ञानेंद्रियांचा वापर करण्यासाठी शिक्षकाला विविध अध्यापन पद्धती (उदा. प्रयोग, निरीक्षण, क्षेत्र भेटी) निवडाव्या लागतात. पद्धतीची निवड हा वैकल्पिक घटक आहे.
प्रश्न १०
एका शाळेतील शिक्षकांना असे आढळले की, त्यांच्या विद्यार्थ्यांमध्ये 'अध्ययन संक्रमण' (Learning Transfer) नकारात्मक (Negative transfer) होत आहे. यावर मात करण्यासाठी शिक्षकांनी कोणत्या वैकल्पिक घटकावर लक्ष केंद्रित करणे सर्वात जास्त महत्त्वाचे आहे?
(A) वर्गातील हवा आणि प्रकाश सुधारणे.
(B) विद्यार्थ्यांच्या कुटुंबाची आर्थिक स्थिती सुधारणे.
(C) पाठ्यवस्तूची रचना आणि अनुदेशन प्रणाली (Instructional System) पुनर्स्थापित करणे (✓)
(D) शाळेतील सामाजिक संबंध सुधारणे.
उत्तर स्पष्टीकरण: नकारात्मक अध्ययन संक्रमण तेव्हा होते जेव्हा पूर्वीचे ज्ञान नवीन ज्ञान मिळवण्यास अडथळा निर्माण करते. याचा संबंध थेट पाठ्यवस्तूची मांडणी (Content organization) आणि शिक्षकाने निवडलेल्या शिकवण्याच्या पद्धती (Instructional strategy) म्हणजे वैकल्पिक घटकांशी आहे. यात बदल करून संक्रमण सकारात्मक करता येते.
- मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
