स्मरणशक्तीची परिमाणे: संज्ञानात्मक, भावनिक आणि कार्यप्रदर्शन
स्मरणशक्ती (Memory) ही एक जटिल आणि बहुआयामी संज्ञानात्मक प्रक्रिया आहे, जी माहितीचे रूपांतरण (Encoding), संग्रहण (Storage) आणि पुनर्प्राप्ती (Retrieval) करण्यास मदत करते. या प्रक्रियेमध्ये प्रामुख्याने तीन परिमाणे समाविष्ट आहेत: संज्ञानात्मक (Cognitive), भावनिक (Emotional) आणि कार्यप्रदर्शन (Performance).
स्मरणशक्तीच्या परिमाणांवर आधारित नोटस्
संज्ञानात्मक परिमाण (Cognitive Dimension) स्मरणशक्तीच्या मूलभूत प्रक्रियांशी संबंधित आहे.
यात माहिती स्वीकारणे, विश्लेषण करणे आणि मेंदूत व्यवस्थित साठवणे यांचा समावेश होतो.
यामध्ये संवेदी स्मृती (Sensory Memory), अल्प-मुदतीची स्मृती (Short-Term Memory) आणि दीर्घ-मुदतीची स्मृती (Long-Term Memory) हे टप्पे येतात.
कार्यकारी स्मृती (Working Memory) ही अल्प-मुदतीच्या स्मृतीचाच एक सक्रिय भाग आहे, जी तात्पुरती माहिती हाताळते.
दीर्घ-मुदतीच्या स्मृतीचे घोषणात्मक (Declarative) आणि कार्यपद्धतीपर (Procedural) असे प्रकार पडतात.
घोषणात्मक स्मृतीमध्ये घटनात्मक स्मृती (Episodic Memory) (वैयक्तिक अनुभव) आणि अर्थात्मक स्मृती (Semantic Memory) (सामान्य ज्ञान) यांचा समावेश होतो.
कार्यपद्धतीपर स्मृतीमध्ये सायकल चालवणे किंवा टाइप करणे यांसारखी कौशल्ये समाविष्ट असतात.
विसरणे (Forgetting) ही देखील संज्ञानात्मक स्मृतीचीच एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे, जी माहितीच्या ऱ्हासामुळे किंवा हस्तक्षेपांमुळे होते.
भावनिक परिमाण (Emotional Dimension) स्मृती निर्मिती आणि पुनर्प्राप्तीवर भावनांचा प्रभाव स्पष्ट करते.
तीव्र भावना असलेले प्रसंग किंवा माहिती, विशेषतः आनंद किंवा भीती, अधिक चांगल्या प्रकारे लक्षात राहते.
भावनिक स्मृतीचे एक उत्तम उदाहरण म्हणजे फ्लॅशबल्ब स्मृती (Flashbulb Memory), जिथे महत्त्वाच्या घटनांचे तपशील स्पष्टपणे आठवतात.
मेंदूतील अमिग्डाला (Amygdala) हा भाग भावनिक स्मृतीच्या प्रक्रियेत अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
तणाव आणि चिंता यांसारख्या नकारात्मक भावना स्मृती पुनर्प्राप्तीमध्ये अडथळा निर्माण करू शकतात.
सकारात्मक भावना अध्ययनाला प्रोत्साहन देतात आणि स्मृतीची क्षमता वाढवतात.
कार्यप्रदर्शन परिमाण (Performance Dimension) स्मृतीचा उपयोग प्रत्यक्ष कृती किंवा वर्तनात कसा होतो हे दर्शवते.
यामध्ये स्मृतीचे प्रत्यक्ष मापन (Measurement) आणि मूल्यांकन (Evaluation) केले जाते.
चाचण्यांमध्ये मिळालेले गुण किंवा विशिष्ट काम पूर्ण करण्याची क्षमता हे स्मृतीच्या कार्यक्षमतेचे द्योतक आहे.
कार्यप्रदर्शन हे पुनर्प्राप्ती (Recall), ओळख (Recognition) आणि पुनःअध्ययन (Relearning) यांसारख्या पद्धतींनी तपासले जाते.
उत्तम स्मरणशक्तीमुळे शैक्षणिक आणि व्यावसायिक जीवनात कार्यप्रदर्शन सुधारते.
तिन्ही परिमाणे एकमेकांशी जोडलेली आहेत; चांगली संज्ञानात्मक प्रक्रिया, योग्य भावनिक स्थिती उत्तम कार्यप्रदर्शन साधण्यास मदत करते.
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
स्मरणशक्तीची परिमाणे , संज्ञात्मक ,भावनिक आणि कार्यप्रदर्शन प्रश्नमाला
१. संज्ञानात्मक स्मृतीच्या कोणत्या उपप्रकारात विशिष्ट वेळेस आणि ठिकाणी घडलेल्या वैयक्तिक घटनांची आठवण साठवली जाते?
अ) अर्थात्मक स्मृती (Semantic Memory)
ब) प्रक्रियात्मक स्मृती (Procedural Memory)
क) घटनात्मक स्मृती (Episodic Memory) ←
ड) संवेदी स्मृती (Sensory Memory)
२. दीर्घ-मुदतीच्या स्मृतीतील माहिती परत मिळवण्याच्या प्रक्रियेत अडथळा आणणाऱ्या, 'नवीन माहिती जुन्या माहितीच्या आठवणीत व्यत्यय आणते' या घटनेला काय म्हणतात?
अ) पूर्व-सक्रिय हस्तक्षेप (Proactive Interference)
ब) ट्रेस ऱ्हास सिद्धांत (Trace Decay Theory)
क) विस्मरण वक्र (Forgetting Curve)
ड) प्रतिगामी हस्तक्षेप (Retroactive Interference) ←
३. भावनिक स्मृती (Emotional Memory) आणि भावनात्मक प्रक्रिया प्रामुख्याने मेंदूच्या कोणत्या भागाशी संबंधित आहेत?
अ) हिप्पोकॅम्पस (Hippocampus)
ब) सेरिब्रम (Cerebrum)
क) अमिग्डाला (Amygdala) ←
ड) सेरिबेलम (Cerebellum)
४. 'कार्यकारी स्मृती' (Working Memory) मध्ये एका वेळी सुमारे किती माहितीचे गट (Chunks) सक्रियपणे ठेवले जाऊ शकतात, असे जॉर्ज मिलर यांनी सुचवले आहे?
अ) ३ ± १ गट
ब) ५ ± १ गट
क) ७ ± २ गट ←
ड) ९ ± २ गट
५. उच्च पातळीवरील माहिती प्रक्रिया (Deep Processing) स्मृती सुधारते, यावर भर देणारा स्मृतीचा सिद्धांत कोणता आहे?
अ) मल्टी-स्टोअर मॉडेल (Multi-Store Model)
ब) कार्यकारी स्मृती मॉडेल (Working Memory Model)
क) प्रक्रिया पातळी दृष्टिकोन (Levels of Processing Approach) ←
ड) एकात्मिक स्मृती मॉडेल (Unitary Store Model)
६. 'माहिती पुनर्प्राप्ती' (Retrieval) चे सर्वात संवेदनशील आणि कठीण स्वरूप कोणते आहे, जेथे कोणतेही दृश्य संकेत (Visual Cues) किंवा पर्याय (Options) उपलब्ध नसतात?
अ) पुनःअध्ययन (Relearning)
ब) ओळख (Recognition)
क) पुनर्बांधणी (Reconstruction)
ड) पुनर्प्राप्ती/स्मरण (Recall) ←
७. लहान मुलांच्या सायकलींगच्या कौशल्याची स्मृती, जी त्यांना विशिष्ट शारीरिक क्रियांची मालिका कशी पार पाडायची हे शिकवते, स्मरणशक्तीच्या कोणत्या उपप्रकाराचे उदाहरण आहे?
अ) अर्थात्मक स्मृती (Semantic Memory)
ब) घटनात्मक स्मृती (Episodic Memory)
क) प्रक्रियात्मक स्मृती (Procedural Memory) ←
ड) संवेदी स्मृती (Sensory Memory)
८. कार्यात्मक स्मृती (Functional Memory) किंवा कार्यप्रदर्शन (Performance) मूल्यांकनात, एकदा शिकलेली माहिती विसरल्यानंतर, ती पुन्हा शिकण्यासाठी लागणाऱ्या वेळेची बचत मोजण्याच्या पद्धतीला काय म्हणतात?
अ) पुनर्प्राप्ती (Recall)
ब) ओळख (Recognition)
क) पुनःअध्ययन (Relearning) बचत ←
ड) कोडिंग (Encoding) कार्यक्षमता
**९. दीर्घ-मुदतीच्या स्मृतीमध्ये माहितीचे स्थायीकरण (Consolidation) करण्याची आणि 'घटनात्मक स्मृती' (Episodic Memory) तयार करण्याची जबाबदारी प्रामुख्याने मेंदूच्या कोणत्या संरचनेवर आहे?
अ) अमिग्डाला (Amygdala)
ब) हिप्पोकॅम्पस (Hippocampus) ←
क) प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्स (Prefrontal Cortex)
ड) थालॅमस (Thalamus)
१०. अत्यंत भावनिक आणि महत्त्वाच्या क्षणांचे (उदा. मोठे अपघात, ऐतिहासिक घटना) तपशीलवार आणि स्पष्ट चित्र मनात तयार करणाऱ्या स्मृतीला काय म्हणतात, जे भावनिक परिमाणाचे उदाहरण आहे?
अ) अर्थात्मक स्मृती (Semantic Memory)
ब) कार्यकारी स्मृती (Working Memory)
क) फ्लॅशबल्ब स्मृती (Flashbulb Memory) ←
ड) इकोइक स्मृती (Echoic Memory)
प्रत्येक प्रश्नाचे उत्तर स्पष्टीकरणासह
१. संज्ञानात्मक स्मृतीच्या कोणत्या उपप्रकारात विशिष्ट वेळेस आणि ठिकाणी घडलेल्या वैयक्तिक घटनांची आठवण साठवली जाते?
उत्तर: घटनात्मक स्मृती (Episodic Memory)
स्पष्टीकरण: घटनात्मक स्मृती ही दीर्घ-मुदतीच्या स्मृतीचा एक भाग आहे, जी विशिष्ट वेळेस आणि ठिकाणी घडलेल्या (उदा. 'काल काय जेवण केले' किंवा 'पहिल्यांदा शाळेत कधी गेला') वैयक्तिक अनुभवांची आठवण साठवते.
२. दीर्घ-मुदतीच्या स्मृतीतील माहिती परत मिळवण्याच्या प्रक्रियेत अडथळा आणणाऱ्या, 'नवीन माहिती जुन्या माहितीच्या आठवणीत व्यत्यय आणते' या घटनेला काय म्हणतात?
उत्तर: प्रतिगामी हस्तक्षेप (Retroactive Interference)
स्पष्टीकरण: प्रतिगामी हस्तक्षेपात, नवीन शिकलेली माहिती (उदा. नवीन फोन नंबर) जुनी माहिती (उदा. जुना फोन नंबर) आठवण्यामध्ये (Retreive) अडथळा निर्माण करते. याउलट, पूर्व-सक्रिय हस्तक्षेपात जुनी माहिती नवीन माहिती आठवण्यामध्ये अडथळा आणते.
३. भावनिक स्मृती (Emotional Memory) आणि भावनात्मक प्रक्रिया प्रामुख्याने मेंदूच्या कोणत्या भागाशी संबंधित आहेत?
उत्तर: अमिग्डाला (Amygdala)
स्पष्टीकरण: अमिग्डाला (बदाम-आकाराचा मेंदूचा भाग) भीती, आनंद किंवा तणावासारख्या भावनांवर प्रक्रिया करतो आणि स्मृतीच्या एन्कोडिंगमध्ये (Encoding) या भावनांना जोडण्याचे कार्य करतो, ज्यामुळे भावनिक घटना अधिक प्रभावीपणे लक्षात राहतात.
४. 'कार्यकारी स्मृती' (Working Memory) मध्ये एका वेळी सुमारे किती माहितीचे गट (Chunks) सक्रियपणे ठेवले जाऊ शकतात, असे जॉर्ज मिलर यांनी सुचवले आहे?
उत्तर: ७ २ गट
स्पष्टीकरण: जॉर्ज मिलरने 'द मॅजिकल नंबर सेव्हन, प्लस ऑर मायनस टू' (The Magical Number Seven, Plus or Minus Two) या शोधनिबंधात सुचवले की अल्प-मुदतीच्या स्मृतीची सरासरी क्षमता ७ माहिती गटांची (chunks) असते, जी ५ ते ९ दरम्यान असू शकते.
५. उच्च पातळीवरील माहिती प्रक्रिया (Deep Processing) स्मृती सुधारते, यावर भर देणारा स्मृतीचा सिद्धांत कोणता आहे?
उत्तर: प्रक्रिया पातळी दृष्टिकोन (Levels of Processing Approach)
स्पष्टीकरण: क्रेक आणि लॉकहार्ट (Craik and Lockhart) यांचा हा दृष्टिकोन सांगतो की स्मृतीची ताकद माहितीवर केलेल्या प्रक्रियेच्या खोलीवर (Depth) अवलंबून असते. उच्च पातळीवरील प्रक्रिया (उदा. अर्थाचा विचार करणे) उथळ प्रक्रियेपेक्षा (उदा. शब्दांचा आकार पाहणे) अधिक मजबूत स्मृती तयार करते.
६. 'माहिती पुनर्प्राप्ती' (Retrieval) चे सर्वात संवेदनशील आणि कठीण स्वरूप कोणते आहे, जेथे कोणतेही दृश्य संकेत (Visual Cues) किंवा पर्याय (Options) उपलब्ध नसतात?
उत्तर: पुनर्प्राप्ती/स्मरण (Recall)
स्पष्टीकरण: पुनर्प्राप्ती/स्मरण (उदा. रिकाम्या जागा भरा) मध्ये, व्यक्तीला कोणताही संकेत न देता माहिती थेट स्मृतीतून आठवावी लागते. 'ओळख' (Recognition - उदा. बहुपर्यायी प्रश्न) हे त्यामानाने सोपे स्वरूप आहे.
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
७. लहान मुलांच्या सायकलींगच्या कौशल्याची स्मृती, जी त्यांना विशिष्ट शारीरिक क्रियांची मालिका कशी पार पाडायची हे शिकवते, स्मरणशक्तीच्या कोणत्या उपप्रकाराचे उदाहरण आहे?
उत्तर: प्रक्रियात्मक स्मृती (Procedural Memory)
स्पष्टीकरण: प्रक्रियात्मक स्मृती दीर्घ-मुदतीच्या स्मृतीचा भाग आहे, जी 'कसे करावे' (How-to) या कौशल्यांशी (उदा. सायकल चालवणे, पोहणे) संबंधित आहे आणि ती सामान्यतः जाणीवपूर्वक (Conscious) आठवण्याची गरज नसते. हे स्मृतीचे कार्यप्रदर्शन (Performance) परिमाण दर्शवते.
८. कार्यात्मक स्मृती (Functional Memory) किंवा कार्यप्रदर्शन (Performance) मूल्यांकनात, एकदा शिकलेली माहिती विसरल्यानंतर, ती पुन्हा शिकण्यासाठी लागणाऱ्या वेळेची बचत मोजण्याच्या पद्धतीला काय म्हणतात?
उत्तर: पुनःअध्ययन (Relearning) बचत
स्पष्टीकरण: पुनःअध्ययन (Relearning) बचत (Saving Score) म्हणजे माहिती पुन्हा शिकण्यासाठी लागलेला कमी वेळ किंवा कमी प्रयत्न. ही संकल्पना स्मृतीचे सर्वात संवेदनशील माप आहे आणि कार्यप्रदर्शन परिमाणाचा भाग आहे.
९. दीर्घ-मुदतीच्या स्मृतीमध्ये माहितीचे स्थायीकरण (Consolidation) करण्याची आणि 'घटनात्मक स्मृती' (Episodic Memory) तयार करण्याची जबाबदारी प्रामुख्याने मेंदूच्या कोणत्या संरचनेवर आहे?
उत्तर: हिप्पोकॅम्पस (Hippocampus)
स्पष्टीकरण: हिप्पोकॅम्पस (समुद्री घोड्याच्या आकाराचा मेंदूचा भाग) नवीन घोषणात्मक (Declarative) स्मृती (उदा. घटनात्मक आणि अर्थात्मक) तयार करण्यासाठी आणि त्यांना दीर्घ-मुदतीच्या स्मृतीसाठी स्थिर (Consolidate) करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
१०. अत्यंत भावनिक आणि महत्त्वाच्या क्षणांचे (उदा. मोठे अपघात, ऐतिहासिक घटना) तपशीलवार आणि स्पष्ट चित्र मनात तयार करणाऱ्या स्मृतीला काय म्हणतात, जे भावनिक परिमाणाचे उदाहरण आहे?
उत्तर: फ्लॅशबल्ब स्मृती (Flashbulb Memory)
स्पष्टीकरण: फ्लॅशबल्ब स्मृती (Flashbulb Memory) ही भावनिक स्मृतीचा एक प्रकार आहे, जिथे भावनिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या आणि धक्कादायक घटनेची आठवण अत्यंत स्पष्टपणे आणि तपशीलवार साठवली जाते. ती भावनिक परिमाणाचे बळकट उदाहरण आहे.
------------------------------
५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा परिपूर्ण तयारी CLICK HERE५ वी नवोदय परीक्षा १८ जानेवारी २०२५ संभाव्य उत्तरसूची CLICK HERE५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा गणित विषयाच्या परिपूर्ण तयारीसाठी CLICK HERE५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा बुद्धिमत्ता चाचणी विषयाच्या परिपूर्ण तयारीसाठी CLICK HERE५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा मराठी विषयाच्या परिपूर्ण तयारीसाठी CLICK HERE५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा ENGLISH विषयाच्या परिपूर्ण तयारीसाठी CLICK HEREगणित स्वयंअध्ययन कार्ड्स maths self study cards CLICK HEREसंपूर्ण मराठी वाचन पुस्तिका PDF 'काजवा' CLICK HEREमो.रा.वाळिंबे व्याकरण पुस्तिका नोट्स walimbe vyakaran pustika notes pdf CLICK HERE१२ वी नंतर काय ? CLICK HERE500 अतिमहत्त्वाचे इंग्रजी शब्द CLICK HEREभागाकार तीन अंकी संख्येला दोन अंकी संख्येने भागणे १०० उदाहरणे CLICK HEREमुख्याध्यापक मार्गदर्शिका CLICK HEREमिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
