अध्ययनाची स्वरूप व वैशिष्ट्ये नोटस
अध्ययन (Learning) म्हणजे अनुभवातून, सरावातून किंवा प्रशिक्षणातून व्यक्तीच्या वर्तनात कायमस्वरूपी होणारा बदल होय.
हे बदल सकारात्मक, सुधारनात्मक आणि टिकाऊ स्वरूपाचे असतात.
अध्ययन ही एक सुलग्न (Adjustive) प्रक्रिया आहे, जी व्यक्तीला परिस्थितीशी जुळवून घेण्यास मदत करते.
अध्ययन ही ध्येयाप्रत (Goal-directed) जाणारी प्रक्रिया आहे; प्रत्येक अध्ययनामागे एक निश्चित उद्देश असतो.
अध्ययन एक सतत चालणारी, जीवनभर चालणारी (Lifelong) प्रक्रिया आहे, जी जन्मापासून मृत्यूपर्यंत चालू राहते.
केवळ शालेय शिक्षण नव्हे, तर जीवनातील प्रत्येक अनुभव अध्ययनास कारणीभूत ठरतो.
अध्ययनासाठी प्रेरणा (Motivation) अत्यंत महत्त्वाची आहे; अध्ययनाची गती प्रेरणेवर अवलंबून असते.
प्रेरणा जितकी तीव्र, तितके अध्ययन अधिक परिणामकारक होते.
अध्ययनामध्ये सराव (Practice) आणि पुर्वानुभव (Prior experience) याला महत्त्वाचे स्थान आहे.
अध्ययनातून व्यक्तीचा सर्वांगीण विकास (All-round development) साधला जातो.
अध्ययनासाठी व्यक्तीमध्ये शारीरिक व मानसिक पक्वता (Maturity) असणे आवश्यक आहे.
पक्वतेशिवाय अध्ययन शक्य होत नाही किंवा ते निरर्थक ठरते.
अध्ययन प्रक्रिया ही व्यक्तिगत (Individual) असते; प्रत्येक व्यक्तीच्या शिकण्याची गती, क्षमता आणि पद्धत वेगळी असते.
अध्ययनामुळे व्यक्तीच्या ज्ञानेंद्रियांची व कर्मेंद्रियांची कार्यक्षमता वाढते.
अध्ययन केवळ ज्ञानात वाढ करत नाही, तर कौशल्ये (Skills) आणि वृत्ती (Attitudes) यांचा विकास करते.
अध्ययनाचे स्वरूप शोधक (Exploratory) असते; व्यक्ती नवीन गोष्टी शोधून शिकते.
यात ज्ञानेंद्रिये व कर्मेंद्रिये कार्यक्षम असावी लागतात.
अध्ययन संक्रमण (Transfer of Learning) हे अध्ययनाचे एक महत्त्वाचे स्वरूप आहे, ज्यात एका परिस्थितीत शिकलेले ज्ञान दुसऱ्या परिस्थितीत वापरले जाते.
अध्ययन ही एक सक्रिय (Active) प्रक्रिया आहे; शिकणाऱ्याचा सहभाग अनिवार्य असतो.
निष्क्रिय श्रवणाने झालेले बदल अध्ययन मानले जात नाहीत, कारण ते टिकाऊ नसतात.
अध्ययनाचे मोजमाप (Measurement) केले जाऊ शकते, जे अध्ययन वक्राद्वारे दर्शविले जाते.
अध्ययन वक्र (Learning Curve) अध्ययनातील प्रगती, गती आणि पठारावस्था (Plateau) दर्शवतो.
अध्ययन ही उद्देशात्मक आणि संघटित (Organized) प्रक्रिया आहे.
मानसशास्त्रज्ञांनी अध्ययनाचे अनेक प्रकार सांगितले आहेत, जसे की प्रयत्न-प्रमाद (Trial and Error), मर्मदृष्टी (Insight) आणि अभिसंधान (Conditioning).
अभिजात अभिसंधान (Classical Conditioning) मध्ये दोन घटनांमध्ये साहचर्य संबंध (Association) स्थापित होतो.
साधक अभिसंधान (Operant Conditioning) मध्ये वर्तनानंतर मिळणाऱ्या प्रबलनामुळे (Reinforcement) अध्ययनाची शक्यता वाढते.
अध्ययन प्रक्रियेत समायोजन (Adjustment) साधणे महत्त्वाचे आहे.
अभ्यास न केल्याने अध्ययन काही काळ क्षिण (Faded) होते, परंतु ते पूर्णपणे विसरले (Forgotten) जात नाही.
अध्ययन म्हणजे केवळ माहिती गोळा करणे नव्हे, तर त्या माहितीचा अर्थ लावणे आणि ती जीवनात अवलंबणे होय.
थोडक्यात, अध्ययन म्हणजे व्यक्तीच्या वर्तनात सुधारणा, प्रगती आणि विकास घडवून आणणारी क्रिया होय.
अध्ययनाची स्वरूप व वैशिष्ट्ये प्रश्नमाला
१. गिलफोर्ड (Guilford) यांनी 'अध्ययन' या संकल्पनेची व्याख्या करताना खालीलपैकी कोणत्या घटकावर सर्वाधिक भर दिला आहे?
(A) सराव व अनुभूतीमुळे वर्तनात होणारे टिकाऊ बदल.
(B) समायोजन साधण्यासाठी आवश्यक असणारा वर्तन बदल.
(C) वर्तन-उत्पादनाच्या (Behavioral Output) स्वरूपात होणारे बदल.
(D) प्रेरणेमुळे ध्येयाप्रत जाणारी प्रक्रिया.
२. 'अभिसंधान' (Conditioning) या अध्ययन प्रकारातील 'नैसर्गिक उद्दीपक' (Unconditioned Stimulus - US) आणि 'अभिसंधित उद्दीपक' (Conditioned Stimulus - CS) यांच्यातील कालावधीच्या आधारावर खालीलपैकी कोणते अभिसंधान सर्वात प्रभावी मानले जाते?
(A) विलंबित अभिसंधान (Delayed Conditioning)
(B) कालक्रमीय अभिसंधान (Temporal Conditioning)
(C) अवशेषात्मक अभिसंधान (Trace Conditioning)
(D) एकाच वेळी होणारे अभिसंधान (Simultaneous Conditioning)
३. 'अध्ययन वक्र' (Learning Curve) मधील 'पठारावस्था' (Plateau) खालीलपैकी कोणत्या घटकाशी थेट संबंधित नाही?
(A) अध्ययनाची नवीन पद्धत आत्मसात करताना लागणारा वेळ.
(B) अध्ययनातील शारीरिक व मानसिक थकवा.
(C) एका विशिष्ट मर्यादेनंतर प्रगतीचा मंदावलेला वेग.
(D) अपुऱ्या प्रेरणेमुळे किंवा रूचीच्या अभावामुळे होणारा तात्पुरता अडथळा.
४. अध्ययन हे 'विशिष्ट आणि सामान्य' (Specific and General) या दोन्ही प्रकारांचे मिश्रण असते, हे तत्त्व 'अध्ययन संक्रमण' (Transfer of Learning) च्या कोणत्या सिद्धांतातून स्पष्ट होते?
(A) समान घटकांचा सिद्धांत (Theory of Identical Elements)
(B) सामान्यीकरणाचा सिद्धांत (Theory of Generalization)
(C) आदर्श मूल्यांचा सिद्धांत (Theory of Ideal Values)
(D) द्विघटकीय सिद्धांत (Two-Factor Theory)
५. 'साधक अभिसंधान' (Operant Conditioning) मध्ये, जर एखादी गोष्ट काढून घेतल्याने वर्तनाची वारंवारता वाढते, तर त्या प्रक्रियेला काय म्हणतात?
(A) सकारात्मक प्रबलन (Positive Reinforcement)
(B) नकारात्मक प्रबलन (Negative Reinforcement)
(C) दंड (Punishment)
(D) विलोपन (Extinction)
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
६. कोहलरच्या (Kohler) 'मर्मदृष्टी अध्ययना'त (Insight Learning) खालीलपैकी कोणते वैशिष्ट्य आढळत नाही?
(A) समस्येचे संपूर्ण आकलन (Perception of the whole situation).
(B) प्रयत्नांमधील अचानकता (Suddenness of the solution).
(C) 'प्रयत्न-प्रमाद' (Trial and Error) पद्धतीचा वापर.
(D) अध्ययन टिकाऊ असणे.
७. 'अध्ययनाची गती प्रेरणेवर अवलंबून असते', या वैशिष्ट्यानुसार, 'बाह्य प्रेरणा' (Extrinsic Motivation) आणि 'अंतर्गत प्रेरणा' (Intrinsic Motivation) यांच्या तुलनेत कोणते अध्ययन अधिक टिकाऊ व प्रभावी असते?
(A) बाह्य प्रेरणेतून झालेले अध्ययन.
(B) अंतर्गत प्रेरणेतून झालेले अध्ययन.
(C) दोन्ही प्रकारच्या प्रेरणांचा समतोल असलेला.
(D) प्रेरणेशी अध्ययनाचा कोणताही थेट संबंध नाही.
८. एका विद्यार्थ्याने 'A' विषयात शिकलेल्या संकल्पना 'B' विषयात उपयोगी पडत नाहीत आणि उलट त्या अडथळा निर्माण करतात. अध्ययनाच्या संदर्भात यास काय म्हणतात?
(A) शून्य संक्रमण (Zero Transfer)
(B) सकारात्मक संक्रमण (Positive Transfer)
(C) नकारात्मक संक्रमण (Negative Transfer)
(D) द्विपार्श्वीय संक्रमण (Bilateral Transfer)
९. खालीलपैकी कोणते विधान अध्ययनाच्या 'स्वरूप' (Nature) चे योग्य वर्णन करत नाही?
(A) अध्ययन ही समायोजनाची प्रक्रिया आहे.
(B) अध्ययन हे सार्वत्रिक (Universal) असते.
(C) अध्ययन हे केवळ शालेय वातावरणापुरते मर्यादित असते.
(D) अध्ययन हे ध्येय-केंद्रित (Goal-centered) असते.
१०. इवान पॅव्हलॉव (Ivan Pavlov) या रशियन शरीरशास्त्रज्ञाने 'अभिजात अभिसंधानाचा' (Classical Conditioning) प्रयोग करताना कोणत्या प्राण्यावर संशोधन केले?
(A) मांजर
(B) कबुतर
(C) कुत्रा
(D) उंदीर
११. 'अध्ययनाचे प्रकार आणि पद्धती' यासंबंधी खालीलपैकी कोणती जोडी अयोग्य आहे?
(A) कारक अध्ययन (Motor Learning) - सायकल चालवणे.
(B) शाब्दिक अध्ययन (Verbal Learning) - कविता मुखपाठ करणे.
(C) समस्या परिहार (Problem Solving) - गणिताचे सूत्र पाठ करणे.
(D) निरीक्षणात्मक अध्ययन (Observational Learning) - मोठ्यांचे अनुकरण करणे.
१२. 'अध्ययनात शारीरिक व मानसिक पक्वता महत्त्वाची असते' या तत्त्वाचा थेट संबंध खालीलपैकी कोणत्या शैक्षणिक परिणामाशी आहे?
(A) अध्ययन वक्र काढणे.
(B) अध्ययन संक्रमण.
(C) अभ्यासक्रमाची निर्मिती (Curriculum Design).
(D) शिक्षकांचे अध्यापन कौशल्य.
१३. थॉर्नडाईकच्या (Thorndike) 'प्रयत्न-प्रमाद सिद्धांतानुसार' (Trial and Error Theory), खालीलपैकी कोणता 'अध्ययन नियम' (Law of Learning) गौण (Subsidiary) नियमांमध्ये मोडत नाही?
(A) बहु-प्रतिक्रियेचा नियम (Law of Multiple Response)
(B) मानसिक स्थितीचा नियम (Law of Set or Attitude)
(C) परिणाम/परिणामकारकतेचा नियम (Law of Effect)
(D) साहचर्यात्मक स्थानांतरणाचा नियम (Law of Associative Shifting)
१४. रॉबर्ट गॅग्ने (Robert Gagné) यांनी 'अध्ययन श्रेणी' (Hierarchy of Learning) मध्ये सर्वात खालच्या (सर्वात मूलभूत) स्तरावर कोणते अध्ययन स्थानबद्ध केले आहे?
(A) संकेत अध्ययन (Signal Learning)
(B) संबोध अध्ययन (Concept Learning)
(C) नियम/तत्त्व अध्ययन (Rule Learning)
(D) साखळी अध्ययन (Chaining Learning)
१५. अध्ययनामुळे वर्तनात होणारा बदल 'टिकाऊ' (Permanent) असावा लागतो, या वैशिष्ट्यानुसार खालीलपैकी कोणता बदल अध्ययन मानला जाणार नाही?
(A) एका महिन्याच्या सरावानंतर सायकल चालवण्याचे कौशल्य येणे.
(B) आजारपणामुळे किंवा थकव्यामुळे वर्तन क्षिण होणे.
(C) अनुभवातून नवीन भाषा शिकणे.
(D) सरावाने गणिताची सूत्रे स्मरणात ठेवणे.
उत्तरे व स्पष्टीकरण
| प्रश्न क्रमांक | योग्य उत्तर |
| १ | (C) |
| २ | (A) |
| ३ | (A) |
| ४ | (D) |
| ५ | (B) |
| ६ | (C) |
| ७ | (B) |
| ८ | (C) |
| ९ | (C) |
| १० | (C) |
| ११ | (C) |
| १२ | (C) |
| १३ | (C) |
| १४ | (A) |
| १५ | (B) |
स्पष्टीकरण
१. (C) वर्तन-उत्पादनाच्या (Behavioral Output) स्वरूपात होणारे बदल.
स्पष्टीकरण: जे. पी. गिलफोर्ड (J. P. Guilford) यांनी अध्ययनाची व्याख्या करताना म्हटले आहे की, "अध्ययन म्हणजे वर्तनाच्या स्वरूपात किंवा वर्तन-उत्पादनात (Behavioral Output) होणारा बदल."
२. (A) विलंबित अभिसंधान (Delayed Conditioning)
स्पष्टीकरण: विलंबित अभिसंधान यात, नैसर्गिक उद्दीपक (US) सादर करण्यापूर्वी अभिसंधित उद्दीपक (CS) सादर केला जातो आणि नैसर्गिक उद्दीपक (US) सादर होईपर्यंत CS चालू ठेवला जातो. CS आणि US यांच्यातील ओव्हरलॅपिंगमुळे हा प्रकार सर्वात प्रभावी (Best and quickest conditioning) मानला जातो.
३. (A) अध्ययनाची नवीन पद्धत आत्मसात करताना लागणारा वेळ.
स्पष्टीकरण: पठारावस्था म्हणजे प्रगती थांबलेला किंवा मंदावलेला काळ. शारीरिक/मानसिक थकवा आणि प्रेरणेचा अभाव ही पठारावस्थेची थेट कारणे आहेत. नवीन पद्धत शिकताना लागणारा वेळ हा अध्ययनाच्या प्रक्रियेचा भाग आहे, तो थेट 'शून्य प्रगती' दर्शवत नाही.
४. (D) द्विघटकीय सिद्धांत (Two-Factor Theory)
स्पष्टीकरण: या सिद्धांतानुसार, अध्ययनाचे संक्रमण (Transfer) दोन घटकांवर अवलंबून असते: (१) 'G' (General Factor) - सामान्य मानसिक क्षमता (General Intelligence) आणि (२) 'S' (Specific Factor) - विशिष्ट विषयात आवश्यक कौशल्ये. हे तत्त्व 'विशिष्ट' आणि 'सामान्य' या दोन्ही घटकांच्या भूमिकेवर भर देते, जो द्विघटकीय सिद्धांताचा आधार आहे.
५. (B) नकारात्मक प्रबलन (Negative Reinforcement)
स्पष्टीकरण: प्रबलन (Reinforcement) नेहमी वर्तनाची वारंवारता वाढवते. नकारात्मक प्रबलनात (Negative Reinforcement) अप्रिय गोष्ट काढून घेतली जाते (उदा. डोकेदुखीचे औषध घेऊन डोकेदुखी दूर करणे), ज्यामुळे वर्तनाची वारंवारता वाढते. सकारात्मक प्रबलनात काहीतरी दिले जाते.
६. (C) 'प्रयत्न-प्रमाद' (Trial and Error) पद्धतीचा वापर.
स्पष्टीकरण: कोहलरचा मर्मदृष्टी (Insight) सिद्धांत 'प्रयत्न-प्रमाद' (Trial and Error) पद्धतीच्या अगदी उलट आहे. मर्मदृष्टी अध्ययनात, समस्येचे समाधान अचानक व संपूर्ण आकलनातून (Gestalt) होते, ज्यात प्रमाद (Errors) होण्याची शक्यता कमी असते.
७. (B) अंतर्गत प्रेरणेतून झालेले अध्ययन.
स्पष्टीकरण: अंतर्गत प्रेरणा (उदा. स्वतःची आवड, समाधान) ही बाह्य प्रेरणेपेक्षा (उदा. बक्षीस, दंड) अधिक शक्तिशाली, टिकाऊ आणि दीर्घकाळ टिकणारे अध्ययन (Deep Learning) घडवते.
८. (C) नकारात्मक संक्रमण (Negative Transfer)
स्पष्टीकरण: जेव्हा एका विषयातील अध्ययन दुसऱ्या विषयातील अध्ययनात अडथळा निर्माण करते (उदा. डाव्या हाताने लिहिणारा आता उजव्या हाताने लिहायला शिकतो, तेव्हा पहिल्या कौशल्यामुळे अडथळा येतो), तेव्हा त्यास नकारात्मक संक्रमण म्हणतात.
९. (C) अध्ययन हे केवळ शालेय वातावरणापुरते मर्यादित असते.
स्पष्टीकरण: अध्ययन हे जीवनभर चालणारी सार्वत्रिक प्रक्रिया आहे, जी केवळ शालेय वातावरणापुरती मर्यादित नसून जीवनातील प्रत्येक परिस्थितीत घडते.
१०. (C) कुत्रा
स्पष्टीकरण: इवान पॅव्हलॉव यांनी 'अभिजात अभिसंधानाचा' (Classical Conditioning) प्रयोग लाळ स्रवणाच्या प्रक्रियेचा अभ्यास करताना कुत्र्यावर केला.
११. (C) समस्या परिहार (Problem Solving) - गणिताचे सूत्र पाठ करणे.
स्पष्टीकरण: 'गणिताचे सूत्र पाठ करणे' हे शाब्दिक अध्ययनाचे (Verbal Learning) उदाहरण आहे. 'समस्या परिहार' (Problem Solving) मध्ये तर्क, विचार आणि आकलन (Insight) आवश्यक असते.
१२. (C) अभ्यासक्रमाची निर्मिती (Curriculum Design).
स्पष्टीकरण: 'पक्वता' (Maturity) हे तत्त्व अभ्यासक्रम तयार करताना विचारात घेतले जाते. शारीरिक आणि मानसिक दृष्ट्या अपक्व असलेल्या मुलांसाठी कठीण विषय किंवा संकल्पना अभ्यासक्रमात ठेवल्यास त्यांचे अध्ययन परिणामकारक होत नाही. म्हणून, अभ्यासक्रम वयोगटानुसार पक्वतेला विचारात घेऊन तयार केला जातो.
१३. (C) परिणाम/परिणामकारकतेचा नियम (Law of Effect)
स्पष्टीकरण: थॉर्नडाईकचे तीन मुख्य (Primary) नियम आहेत: (१) तयारीचा नियम, (२) सरावाचा नियम आणि (३) परिणाम/परिणामकारकतेचा नियम (Law of Effect). बाकीचे नियम (बहु-प्रतिक्रिया, मानसिक स्थिती, साहचर्य स्थानांतरण इ.) गौण (Subsidiary) नियमांमध्ये मोडतात.
१४. (A) संकेत अध्ययन (Signal Learning)
स्पष्टीकरण: रॉबर्ट गॅग्ने यांच्या 'अध्ययन श्रेणी' मध्ये सर्वात खालच्या (मूलभूत) स्तरावर संकेत अध्ययन (Signal Learning) आहे (पॅव्हलॉवच्या अभिसंधानासारखे) आणि सर्वात वरच्या स्तरावर समस्या परिहार (Problem Solving) आहे.
१५. (B) आजारपणामुळे किंवा थकव्यामुळे वर्तन क्षिण होणे.
स्पष्टीकरण: अध्ययनाची व्याख्या करताना 'टिकाऊ बदल' हा शब्द महत्त्वाचा आहे. आजारपण, थकवा किंवा मादक द्रव्यांच्या सेवनामुळे वर्तनात होणारे बदल तात्पुरते (Temporary) असतात आणि ते अध्ययन मानले जात नाहीत.
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
