विकासाची तत्त्वे व वैशिष्ट्ये (Principles and Characteristics of Development)
विकासाची प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी, 'वाढ' (Growth) आणि 'विकास' (Development) या संज्ञांमधील फरक लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे. वाढ म्हणजे शरीरात होणारे संख्यात्मक (Quantitative) आणि मापन करता येणारे बदल, जसे की उंची आणि वजन वाढणे. याउलट, विकास म्हणजे शरीराच्या सर्व पैलूंमध्ये होणारे संख्यात्मक तसेच गुणात्मक (Qualitative) बदल, जे एका विशिष्ट क्रमाने आणि सातत्याने घडत असतात.
विकासाची तत्त्वे (Principles of Development)
विकासाचे सातत्याचे तत्त्व (Principle of Continuity): विकास ही गर्भधारणेपासून ते मृत्यूपर्यंत अविरतपणे चालणारी प्रक्रिया आहे. ती कधीही थांबत नाही.
विकासातील बदलांचे तत्त्व (Principle of Change): विकास म्हणजे केवळ वृद्धी नव्हे, तर त्यात नवीन क्षमता प्राप्त करणे आणि जुन्या अप्रचलित क्षमतांचा लोप होणे (उदा. बाळपणीच्या प्रतिक्षिप्त क्रिया) समाविष्ट आहे.
विकासाच्या गतीमधील भिन्नतेचे तत्त्व (Principle of Individual Difference in Rate): प्रत्येक व्यक्तीचा विकास वेगळ्या गतीने होतो. दोन मुलांचा विकास कधीही सारख्याच दराने होत नाही.
विकासाच्या निश्चित दिशांचे तत्त्व (Principle of Direction): विकास एका निश्चित दिशेने होतो, ज्याचे दोन मुख्य प्रकार आहेत:
सेफॅलोकॉडल तत्त्व (Cephalocaudal Principle): विकास डोक्याकडून पायाकडे होतो (Head to Toe). उदा. बाळ प्रथम डोक्यावर नियंत्रण मिळवते.
प्रॉक्सिमोडिस्टल तत्त्व (Proximodistal Principle): विकास केंद्राकडून परिघाकडे (जवळून दूर) होतो (Center to Outward). उदा. बाळ प्रथम धडावर, मग हातांवर आणि शेवटी बोटांवर नियंत्रण मिळवते.
विकासाच्या निश्चित क्रम/आकृतिबंधाचे तत्त्व (Principle of Orderly Sequence/Pattern): मानवी विकास एका निश्चित क्रमाने होतो (उदा. रेंगाळणे, उभे राहणे, चालणे). हा क्रम सर्व मुलांसाठी साधारणपणे सारखा असतो.
विकासातील वैयक्तिक भिन्नतेचे तत्त्व (Principle of Individual Differences): आनुवंशिकता आणि पर्यावरण यांमुळे प्रत्येक व्यक्तीचा विकास विशिष्ट असतो. विकासामध्ये वैयक्तिक भिन्नता दिसून येते.
परस्पर संबंधाचे तत्त्व (Principle of Interrelation): विकासाचे विविध पैलू (शारीरिक, मानसिक, भावनिक, सामाजिक) हे परस्परांशी जोडलेले (Correlated) आणि परस्परावलंबी असतात. एका क्षेत्रातील विकासाचा परिणाम दुसऱ्या क्षेत्रावर होतो.
सामान्य ते विशिष्ट प्रतिसादाचे तत्त्व (Principle of General to Specific Response): विकासाची सुरुवात नेहमी सामान्य (General) कृतींनी होते आणि नंतर ती विशिष्ट (Specific) कृतींकडे वळते. उदा. वस्तू पकडण्यासाठी संपूर्ण हात वापरण्याऐवजी हळूहळू बोटांचा वापर करणे.
परिपक्वता आणि अध्ययनाची निष्पत्ती (Outcome of Maturation and Learning): विकास हे परिपक्वता (Maturation) (नैसर्गिक बदल) आणि अध्ययन (Learning) (प्रयत्नांतून झालेले बदल) या दोन्हींचे संयुक्त फळ आहे.
---------------------------------
विकासाची वैशिष्ट्ये (Characteristics of Development)
गुणात्मक व संख्यात्मक बदल: विकासामध्ये गुणात्मक (उदा. क्षमता वाढणे) आणि संख्यात्मक (उदा. उंची वाढणे) दोन्ही प्रकारचे बदल समाविष्ट असतात.
संक्रमणशील प्रक्रिया (Transitional Process): विकासाच्या एका टप्प्यातून दुसऱ्या टप्प्यात संक्रमण होते.
सर्वसमावेशक (Comprehensive): विकास 'वाढ' पेक्षा अधिक व्यापक आहे. यात शारीरिक, मानसिक, भावनिक, सामाजिक आणि नैतिक अशा सर्व पैलूंचा समावेश होतो.
अंदाज वर्तवता येणे (Predictability): विकासाचा क्रम निश्चित असल्याने, मुलाचा विकास कसा होईल याचा अंदाज वर्तवता येतो, मात्र तो अचूक नसतो.
पुनरावृत्ती आणि पुनर्संरचना: विकासामध्ये जुन्या टप्प्यांची पुनरावृत्ती होते आणि नवीन क्षमतांची रचना होते.
साठवण आणि संचय (Cumulative): पूर्वीच्या अनुभवांचा आणि विकासाचा परिणाम पुढील विकासावर होतो. हा एक संचयी परिणाम आहे.
---
विकासाची तत्त्वे व वैशिष्ट्ये - प्रश्नमाला
प्रश्न 1: रिया ही एक ३ महिन्यांची बाळ आहे. ती आपले डोके थोडेसे उचलू शकते, परंतु चालणे किंवा उभे रहाणे शक्य नाही. विकासाचे कोणते तत्त्व ही परिस्थिती सर्वात चांगले स्पष्ट करते?
(a) परस्पर संबंधाचे तत्त्व
(b) सामान्य ते विशिष्ट प्रतिसादाचे तत्त्व
(c) सेफॅलोकॉडल तत्त्व ✓
(d) विकासातील वैयक्तिक भिन्नतेचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: सेफॅलोकॉडल तत्त्व असे सांगते की विकास डोक्याकडून (सेफॅलिक) पायाकडे (कॉडल) होतो. म्हणूनच, रिया प्रथम डोक्यावर नियंत्रण मिळवते आणि नंतर खालच्या अवयवांवर (चालणे, उभे रहाणे) नियंत्रण मिळवेल.
---
प्रश्न 2: एक बाळ प्रथम संपूर्ण हाताने वस्तू पकडते, नंतर अंगठा आणि तर्जनी बोटाचा वापर करून वस्तू उचलते. हे विकासाच्या कोणत्या तत्त्वाचे उदाहरण आहे?
(a) प्रॉक्सिमोडिस्टल तत्त्व
(b) सामान्य ते विशिष्ट प्रतिसादाचे तत्त्व ✓
(c) विकासातील बदलांचे तत्त्व
(d) विकासाच्या निश्चित क्रमाचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: सामान्य ते विशिष्ट प्रतिसादाच्या तत्त्वानुसार, विकास सामान्य क्रियांपासून सुरू होऊन विशिष्ट क्रियांकडे वळतो. संपूर्ण हात वापरणे ही सामान्य क्रिया आहे, तर बोटांनी वस्तू पकडणे ही विशिष्ट क्रिया आहे.
---
प्रश्न 3: 'वाढ' आणि 'विकास' यातील मूलभूत फरक कोणता?
(a) वाढ ही केवळ मानसिक असते तर विकास हा शारीरिक असतो.
(b) वाढ ही केवळ संख्यात्मक बदलांचा संदर्भ देते, तर विकासात संख्यात्मक आणि गुणात्मक दोन्ही बदलांचा समावेश होतो. ✓
(c) वाढ ही केवळ प्रौढावस्थेत होते, तर विकास बालपणापुरता मर्यादित असतो.
(d) वाढ ही नेहमीच विकासाचा भाग असते, पण विकास हा वाढीचा भाग नसतो.
स्पष्टीकरण: मूळ मजकुरानुसार, वाढ म्हणजे केवळ संख्यात्मक (उंची, वजन) बदल, तर विकास म्हणजे संख्यात्मक आणि गुणात्मक (नवीन क्षमता, विचार करण्याची कौशल्ये) दोन्ही बदल.
---
प्रश्न 4: "गर्भधारणेपासून ते मृत्यूपर्यंत" विकासाची प्रक्रिया सुरू असते, हे विकासाच्या कोणत्या तत्त्वाद्वारे सूचित केले जाते?
(a) विकासातील बदलांचे तत्त्व
(b) विकासाच्या गतीमधील भिन्नतेचे तत्त्व
(c) विकासाचे सातत्याचे तत्त्व ✓
(d) परिपक्वता आणि अध्ययनाची निष्पत्ती
स्पष्टीकरण: विकासाचे सातत्याचे तत्त्व असे नमूद करते की विकास ही एक अविरत प्रक्रिया आहे जी गर्भधारणेपासून सुरू होऊन आयुष्यभर चालू राहते.
---
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
प्रश्न 5: एक मूल प्रथम रेंगाळते, नंतर बसते, उभे राहते आणि शेवटी चालू लागते. विकासाचे हे नमुने कोणते तत्त्व दर्शवितात?
(a) प्रॉक्सिमोडिस्टल तत्त्व
(b) विकासाच्या निश्चित क्रम/आकृतिबंधाचे तत्त्व ✓
(c) परस्पर संबंधाचे तत्त्व
(d) सामान्य ते विशिष्ट प्रतिसादाचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: विकास एका निश्चित आणि ऑर्डरली क्रमाने होतो. रेंगाळणे, बसणे, उभे रहाणे आणि चालणे हा एक सार्वत्रिक क्रम आहे जो बहुतेक मुलांमध्ये समान असतो.
---
प्रश्न 6: जेव्हा एखाद्या मुलाची शारीरिक उंची वाढते, तेव्हा त्याच्या खेळण्याच्या कौशल्यात (जसे की चेंडू फेकणे) सुधारणा होते. हे कोणत्या तत्त्वाचे उदाहरण आहे?
(a) विकासाच्या निश्चित दिशांचे तत्त्व
(b) परस्पर संबंधाचे तत्त्व ✓
(c) विकासातील वैयक्तिक भिन्नतेचे तत्त्व
(d) विकासाचे सातत्याचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: परस्पर संबंधाचे तत्त्व सांगते की विकासाचे विविध पैलू (येथे शारीरिक वाढ आणि मोटर कौशल्ये) एकमेकांशी जोडलेले असतात. एका क्षेत्रातील विकास दुसऱ्या क्षेत्रावर परिणाम करतो.
---
प्रश्न 7: समान वयाची दोन मुलं, अर्जुन आणि भानू, यांपैकी अर्जुन स्पष्टपणे बोलू शकतो तर भानूला अजून पूर्ण उच्चार येत नाहीत. हे विकासाच्या कोणत्या तत्त्वाद्वारे स्पष्ट होते?
(a) विकासाच्या गतीमधील भिन्नतेचे तत्त्व ✓
(b) विकासाच्या निश्चित क्रमाचे तत्त्व
(c) सामान्य ते विशिष्ट प्रतिसादाचे तत्त्व
(d) विकासाचे सातत्याचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: विकासाच्या गतीमधील भिन्नतेचे तत्त्व असे सांगते की प्रत्येक मूल वेगवेगळ्या गतीने विकसित होते. म्हणूनच, एकाच वयाची दोन मुलं वेगवेगळ्या पातळीवर असू शकतात.
---
प्रश्न 8: एक बाळ प्रथम आपल्या खोकल्यावर नियंत्रण मिळवते, नंतर खांदे आणि मान, आणि शेवटी पाय आणि बोटांवर. हे विकासाच्या कोणत्या दोन तत्त्वांचे संयुक्त उदाहरण आहे?
(a) सेफॅलोकॉडल आणि प्रॉक्सिमोडिस्टल ✓
(b) सामान्य ते विशिष्ट आणि परस्पर संबंध
(c) वैयक्तिक भिन्नता आणि निश्चित क्रम
(d) सातत्य आणि बदल
स्पष्टीकरण: डोक्याकडून पायाकडे (सेफॅलोकॉडल) विकास होत असताना, तो मध्यभागी (धड) पासून बाहेरील भागांकडे (हात-बोटे) देखील होतो, जे प्रॉक्सिमोडिस्टल तत्त्व आहे. धड हा शरीराचा मध्यभागी (प्रॉक्सिमल) भाग आहे.
---
प्रश्न 9: "विकास हा केवळ नवीन गोष्टी शिकणे नसून, जुन्या आणि अप्रचलित झालेल्या क्षमतांचा लोप होणे देखील आहे." हे विधान विकासाच्या कोणत्या तत्त्वाशी संबंधित आहे?
(a) परिपक्वता आणि अध्ययनाची निष्पत्ती
(b) विकासातील बदलांचे तत्त्व ✓
(c) विकासाचे सातत्याचे तत्त्व
(d) सामान्य ते विशिष्ट प्रतिसादाचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: विकासातील बदलांचे तत्त्व स्पष्ट करते की विकास म्हणजे केवळ वाढ नाही, तर त्यात नवीन क्षमतांचा समावेश आणि जुन्या (जसे की बाळपणीच्या प्रतिक्षिप्त क्रिया) क्षमतांचा लोप होणे समाविष्ट आहे.
---
प्रश्न 10: एक मूल जेव्हा शाळेत जाते, तेव्हा त्याचे सामाजिक संबंध वाढतात, ज्यामुळे त्याचे भावनिक आणि मानसिक विकासास प्रोत्साहन मिळते. हे विकासाचे कोणते वैशिष्ट्य प्रकट करते?
(a) संक्रमणशील प्रक्रिया
(b) अंदाज वर्तवता येणे
(c) सर्वसमावेशक ✓
(d) पुनरावृत्ती आणि पुनर्संरचना
स्पष्टीकरण: विकास हा सर्वसमावेशक (Comprehensive) आहे, म्हणजे त्यात शारीरिक, मानसिक, भावनिक, सामाजिक इत्यादी सर्व पैलूंचा समावेश होतो आणि ते एकमेकांवर परिणाम करतात.
---
प्रश्न 11: मुलाच्या वर्तनावर परिणाम करणारे आनुवंशिकता आणि पर्यावरण या घटकांमुळे कोणते तत्त्व स्पष्ट होते?
(a) विकासातील वैयक्तिक भिन्नतेचे तत्त्व ✓
(b) विकासाच्या निश्चित क्रमाचे तत्त्व
(c) सेफॅलोकॉडल तत्त्व
(d) विकासाचे सातत्याचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: वैयक्तिक भिन्नतेचे तत्त्व सांगते की आनुवंशिकता (Nature) आणि पर्यावरण (Nurture) यांच्या परस्परसंवादामुळे प्रत्येक व्यक्तीचा विकास विशिष्ट आणि वेगळा असतो.
---
प्रश्न 12: एखाद्या मुलाने आधी शिकलेल्या गोष्टी पुढील नवीन गोष्टी शिकण्यासाठी पायाभूत ठरतात. हे विकासाच्या कोणत्या वैशिष्ट्याशी संबंधित आहे?
(a) गुणात्मक व संख्यात्मक बदल
(b) साठवण आणि संचय (Cumulative) ✓
(c) अंदाज वर्तवता येणे
(d) संक्रमणशील प्रक्रिया
स्पष्टीकरण: विकास हा साठवण आणि संचयी (Cumulative) असतो. मागील अनुभव आणि शिकलेल्या गोष्टी जमा होत जातात आणि पुढील विकासाचा पाया तयार करतात.
---
प्रश्न 13: विकासामध्ये 'परिपक्वता' (Maturation) आणि 'अध्ययन' (Learning) या दोन्ही घटकांचा समावेश होतो, हे कोणते तत्त्व सांगते?
(a) विकासातील बदलांचे तत्त्व
(b) परिपक्वता आणि अध्ययनाची निष्पत्ती ✓
(c) परस्पर संबंधाचे तत्त्व
(d) विकासाच्या गतीमधील भिन्नतेचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: हे तत्त्व असे म्हणते की विकास हा केवळ नैसर्गिक परिपक्वतेचा (जैविक बदल) किंवा केवळ शिकण्याचा (अनुभव) नसून, त्या दोन्हीचा संयुक्त परिणाम आहे.
---
प्रश्न 14: "मुलाची उंची वाढली" हे __________ बदलाचे उदाहरण आहे, तर "मूल आता तार्किकरित्या विचार करू शकते" हे __________ बदलाचे उदाहरण आहे.
(a) गुणात्मक, संख्यात्मक
(b) संख्यात्मक, गुणात्मक ✓
(c) संक्रमणशील, सर्वसमावेशक
(d) साठवण, अंदाज वर्तवता येणे
स्पष्टीकरण: उंची वाढणे हा एक संख्यात्मक (मोजता येणारा) बदल आहे, तर तार्किक विचार करण्याची क्षमता हा एक गुणात्मक (गुणवत्तेतील) बदल आहे.
---
प्रश्न 15: बालवाडीतील शिक्षिका मुलांना काही क्रिया शिकवते आणि त्यांच्या वयानुसार त्यांचा विकास कसा होईल याचा एक सामान्य अंदाज ती बांधू शकते. हे विकासाच्या कोणत्या वैशिष्ट्यावर आधारित आहे?
(a) पुनरावृत्ती आणि पुनर्संरचना
(b) अंदाज वर्तवता येणे ✓
(c) सर्वसमावेशक
(d) संक्रमणशील प्रक्रिया
स्पष्टीकरण: विकासाचा क्रम निश्चित असल्याने, त्याचा सामान्य अंदाज वर्तवता येतो. मात्र, वैयक्तिक भिन्नतांमुळे हा अंदाज 100% अचूक नसतो.
---
प्रश्न 16: बाळाचे प्रथम सामान्य रडणे, नंतर विशिष्ट गरजा (भुकेने किंवा दुखण्याने) दर्शविणारे रडणे यात बदल होतो. हे कोणत्या तत्त्वाचे उदाहरण आहे?
(a) प्रॉक्सिमोडिस्टल तत्त्व
(b) सामान्य ते विशिष्ट प्रतिसादाचे तत्त्व ✓
(c) विकासाच्या निश्चित दिशांचे तत्त्व
(d) विकासाचे सातत्याचे तत्त्व
स्पष्टीकरण: हे सामान्य ते विशिष्ट प्रतिसादाचे तत्त्व पुन्हा एकदा दर्शवते. सुरुवातीचे रडणे हे सर्व प्रकारच्या अडचणींसाठी असते, पण हळूहळू ते विशिष्ट गरजांसाठी होते.
---
प्रश्न 17: विकास हा 'वाढ' पेक्षा अधिक व्यापक आहे, कारण त्यात __________ चा समावेश होतो.
(a) केवळ शारीरिक बदल
(b) केवळ मानसिक बदल
(c) सर्व पैलू (शारीरिक, मानसिक, भावनिक, सामाजिक, नैतिक) ✓
(d) केवळ भावनिक बदल
स्पष्टीकरण: हे विकासाच्या 'सर्वसमावेशक' वैशिष्ट्याशी संबंधित आहे. विकास हा बहुआयामी असून तो केवळ शरीराच्या वाढीपुरता मर्यादित नसतो.
---
प्रश्न 18: एखादे मूल जेव्हा बालवाडीतून प्राथमिक शाळेत प्रवेश करते, तेव्हा ते विकासाच्या एका टप्प्यातून दुसऱ्या टप्प्यात जाते. याला काय म्हणतात?
(a) साठवण आणि संचय
(b) संक्रमणशील प्रक्रिया ✓
(c) अंदाज वर्तवता येणे
(d) गुणात्मक बदल
स्पष्टीकरण: विकास ही एक संक्रमणशील प्रक्रिया (Transitional Process) आहे, ज्यामध्ये व्यक्ती एका विकासाच्या टप्प्यातून दुसऱ्या टप्प्यात संक्रमण करते.
---
प्रश्न 19: जेव्हा एक मोठे होत असलेले मूल आपल्या बालपणीच्या काही वर्तणुकीकडे (जसे की आईवर अत्याधिक अवलंबून रहाणे) परत येते, तेव्हा विकासाचे कोणते वैशिष्ट्य दिसून येते?
(a) सर्वसमावेशक
(b) पुनरावृत्ती आणि पुनर्संरचना ✓
(c) गुणात्मक व संख्यात्मक बदल
(d) अंदाज वर्तवता येणे
स्पष्टीकरण: विकासामध्ये कधीकधी जुन्या टप्प्यांची पुनरावृत्ती होते, परंतु ती सहसा नवीन संदर्भात आणि नवीन अर्थाने होते, ज्याला पुनर्संरचना असेही म्हणता येईल.
---
प्रश्न 20: एक मूल जन्माला येते तेव्हा त्याच्या मेंदूत न्युरॉन्सची संख्या जास्त असते. विकासादरम्यान, वापरल्या न जाणाऱ्या न्युरॉन्सचा लोप होतो आणि वापरल्या जाणाऱ्या न्युरॉन्समध्ये जोडण्या (सायनेप्सेस) तयार होतात. ही प्रक्रिया विकासाच्या कोणत्या दोन तत्त्वांचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे?
(a) सेफॅलोकॉडल आणि प्रॉक्सिमोडिस्टल
(b) सातत्य आणि निश्चित क्रम
(c) विकासातील बदलांचे तत्त्व आणि परिपक्वता ✓
(d) वैयक्तिक भिन्नता आणि परस्पर संबंध
स्पष्टीकरण: न्युरॉन्सचा लोप होणे आणि नवीन सायनेप्सेस तयार होणे हे 'विकासातील बदलांचे तत्त्व' (नवीन रचना आणि जुन्यांचा लोप) दर्शवते. ही संपूर्ण प्रक्रिया मेंदूच्या नैसर्गिक 'परिपक्वते'चा एक भाग आहे, ज्यावर अनुभवाचा (अध्ययनाचा) प्रभाव पडतो.----------------------------------
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
