विषय - मराठी
नाम (संज्ञा) - (Noun)
१. नामाची व्याख्या (Definition of Noun)
नाम म्हणजे काय?
ज्या शब्दाने कोणत्याही प्रत्यक्षात असलेल्या किंवा कल्पनेने जाणलेल्या वस्तूचे, व्यक्तीचे, ठिकाणाचे, प्राण्याचे, पदार्थाचे किंवा त्यांच्या गुणधर्मांचे, भावनांचे नाव सूचित होते, त्या शब्दाला नाम (संज्ञा) असे म्हणतात.
उदाहरणे:
व्यक्ती/प्राणी: राम, गाय, मुलगा, शिक्षक
वस्तू: पेन, टेबल, पुस्तक, घर
ठिकाण: पुणे, नदी, शाळा, स्वर्ग
गुण/भाव: सौंदर्य, आनंद, दुःख, गोडी
पदार्थ: सोने, पाणी, कापड, पीठ
२. नामाचे मुख्य प्रकार (Main Types of Nouns)
मराठी व्याकरणात नामाचे मुख्य तीन प्रकार मानले जातात:
| क्र. | नामाचा प्रकार | इंग्रजीमध्ये |
| १ | सामान्य नाम | Common Noun |
| २ | विशेष नाम | Proper Noun |
| ३ | भाववाचक नाम | Abstract Noun |
३. नामाच्या प्रकारांचे सविस्तर विश्लेषण (Detailed Analysis of Noun Types)
३.१. सामान्य नाम ( Common Noun)
व्याख्या: एकाच जातीच्या सर्व वस्तूंना त्यांच्यातील समान गुणधर्मामुळे जे सर्वसामान्य नाव दिले जाते, त्याला सामान्य नाम असे म्हणतात.
हे नाम संपूर्ण जातीचा बोध करते, विशिष्ट व्यक्तीचा नाही.
उदाहरणे:
मुलगा, मुलगी, नदी, पर्वत, शहर, शाळा, पुस्तक, झाड, प्राणी, घर.
सामान्य नामाचे उपप्रकार:
अ) समुदायवाचक / समूहवाचक नाम (Collective Noun):
समान गुणधर्म असणाऱ्या अनेक घटकांच्या एकत्रित समूहाला दिलेल्या नावाला समूहवाचक नाम म्हणतात.
उदाहरणे: कळप (गाई-गुरांचा), वर्ग (विद्यार्थ्यांचा), सैन्य (शिपायांचा), जुडी (काड्यांची/भाजीची), ढिग (धान्याचा/मातीचा), गट.
ब) पदार्थवाचक नाम (Material Noun):
जे पदार्थ संख्येत मोजले जात नाहीत, पण जे वजन किंवा मापाने (लिटर, मीटर, किलोग्रॅम) मोजले जातात, त्या पदार्थांच्या नावांना पदार्थवाचक नाम म्हणतात.
उदाहरणे: सोने, तांबे, पाणी, दूध, साखर, कापड, पीठ, मीठ, हवा.
३.२. विशेष नाम (Proper Noun)
व्याख्या: जे नाम एकाच जातीतील विशिष्ट व्यक्तीचा, प्राण्याचा, वस्तूचा किंवा ठिकाणाचा बोध करते, त्यास विशेष नाम असे म्हणतात.
विशेष नाम विशिष्ट वस्तू किंवा व्यक्ती पुरतेच मर्यादित असते.
उदाहरणे:
व्यक्ती: राम, मोहन, सीता, सचिन
नदी/पर्वत/शहर: गंगा, हिमालय, मुंबई, महाराष्ट्र
ग्रंथ/वार: रामायण, सोमवार, दिवाळी
लक्षात ठेवा: विशेष नाम नेहमी एकवचनी असते. त्याचे सामान्यतः अनेकवचन होत नाही.
३.३. भाववाचक नाम (Abstract Noun)
व्याख्या: ज्या नामामुळे प्राण्यामधील किंवा पदार्थामधील गुण (Quality), भाव (Emotion/Feeling) अथवा धर्म (State) यांचा बोध होतो, त्या नामाला भाववाचक नाम असे म्हणतात.
हे नाम डोळ्यांनी दिसत नाही किंवा स्पर्श करता येत नाही, फक्त अनुभवता येते.
उदाहरणे:
गुण: सौंदर्य, नम्रता, चांगुलपणा, गोडी
भाव: आनंद, दुःख, प्रेम, राग
धर्म/अवस्था: तारुण्य, बालपण, गरिबी, शांतता
भाववाचक नामे बनवण्याचे प्रत्यय: सामान्य नामे, विशेषणे किंवा क्रियापदे यांना खालील प्रत्यय लागून भाववाचक नामे तयार होतात:
प्रत्यय: त्व,ता, पण/पणा, गिरी, ई, की, आई, य.
उदाहरणे:
विशेषण: सुंदर - सुंदरत्व/सौंदर्य
सामान्य नाम: माणूस - माणूसकी
क्रियापद: हसणे - हसणे (क्रियापदाचे नाम) / हसू
४. नामाचे कार्य आणि उपयोग (Function and Usage of Nouns)
लिंग: नामावरून वस्तूचे पुरुषत्व (पुल्लिंग), स्त्रीत्व (स्त्रीलिंग) किंवा नपुंसकत्व (नपुंसकलिंग) कळते. (उदा. मुलगा, मुलगी, घर)
वचन: नामावरून वस्तू एक आहे की अनेक हे कळते. (उदा. झाड - झाडे)
विभक्ती: नामाला लागणारे प्रत्यय (उदा. ने, ला, हून, चा) नाम आणि वाक्यातील इतर शब्दांचा संबंध दर्शवतात.
एका नामाचा दुसऱ्या नामाप्रमाणे उपयोग:
काहीवेळा विशेष नाम सामान्य नामासारखे वापरले जाते.
उदा. "तुमच्या वर्गात भीष्म पितामह खूप आहेत." (भीष्म - विशेष नाम, पण येथे 'जुन्या विचारांचे लोक' या अर्थाने सामान्य नाम म्हणून वापरले.)
काहीवेळा सामान्य नाम विशेष नामासारखे वापरले जाते.
उदा. "आम्ही काल नगरला गेलो." (नगर - सामान्य नाम, पण येथे विशिष्ट 'अहमदनगर' शहरासाठी वापरले म्हणून विशेष नाम.)
TET बालमानसशास्त्र व अध्यापनशास्त्र तयारी
👉👉 CLICK HERE
नाम (विषय- मराठी) या घटकावर आधारित प्रश्नमाला -
प्रश्न १
'भीती' या नामाचा प्रकार ओळखा.
A) सामान्य नाम (Common Noun)
B) विशेष नाम (Proper Noun)
C) भाववाचक नाम (Abstract Noun)
D) समूहवाचक नाम (Collective Noun)
योग्य उत्तर: C) भाववाचक नाम
प्रश्न २
'विशिष्ट अर्थाने एखाद्या व्यक्तीला दिलेले नाव' म्हणजे व्याकरणाच्या दृष्टीने काय?
A) सामान्य नाम
B) विशेष नाम
C) धर्मवाचक नाम
D) वस्तुवाचक नाम
योग्य उत्तर: B) विशेष नाम
प्रश्न ३
'माझ्याकडे सध्या एक पेन आहे' या वाक्यातील 'पेन' हे नाम कोणत्या प्रकारात मोडते?
A) धर्मवाचक नाम
B) भाववाचक नाम
C) सामान्य नाम
D) विशेष नाम
योग्य उत्तर: C) सामान्य नाम
प्रश्न ४
'वर्ग' या नामाचा उपप्रकार खालीलपैकी कोणता आहे?
A) पदार्थवाचक नाम (Material Noun)
B) धर्मवाचक नाम (Abstract Noun)
C) समूहवाचक नाम (Collective Noun)
D) सामान्य नाम
योग्य उत्तर: C) समूहवाचक नाम
प्रश्न ५
खालीलपैकी 'प्रत्ययसाधित भाववाचक नाम' कोणते आहे?
A) माधुर्य
B) सौंदर्य
C) गोडवा
D) गुलाम
योग्य उत्तर: C) गोडवा
प्रश्न ६
'ज्या नामांनी एकाच जातीच्या अनेक वस्तूंमधील समान गुणधर्म किंवा अवस्था यांचा बोध होतो, त्यांना काय म्हणतात?'
A) भाववाचक नाम
B) सामान्य नाम
C) विशेष नाम
D) क्रियावाचक नाम
योग्य उत्तर: A) भाववाचक नाम
प्रश्न ७
'सामान्य नामाचे विशेष नाम म्हणून उपयोजन' झालेले उदाहरण ओळखा.
A) तो शहाणा मुलगा आहे.
B) आमची गोदावरी आता मोठी झाली.
C) त्याने गुलाब तोडला.
D) आईने मुलाला जेवण दिले.
योग्य उत्तर: B) आमची गोदावरी आता मोठी झाली.
प्रश्न ८
'समुदाय' या शब्दाचे भाववाचक नाम कोणते होईल?
A) सामाजिकता
B) सामुदायिक
C) समुदायत्व
D) समाजात
योग्य उत्तर: C) समुदायत्व
प्रश्न ९
'तो' या सर्वनामापासून तयार झालेले भाववाचक नाम कोणते?
A) तूत्व
B) आपलेपणा
C) तोपणा
D) स्वत्व
योग्य उत्तर: B) आपलेपणा (कारण 'तो' या शब्दाचा अर्थ 'स्व' किंवा 'आपण' या अर्थाने घेतला जातो आणि 'आपलेपणा' हे भाववाचक नाम बनते.)
प्रश्न १०
'धातूसाधित भाववाचक नाम' असलेले उदाहरण ओळखा.
A) शांतता
B) नम्रता
C) वागणूक
D) गरिबी
योग्य उत्तर: C) वागणूक (कारण 'वागणे' या धातूपासून 'वागणूक' हे नाम तयार झाले आहे.)
प्रश्न ११
'विशेषणाचे सामान्य नाम म्हणून उपयोजन' झालेले उदाहरण ओळखा.
A) गरिबांना मदत करा.
B) सुंदर मुलीने नृत्य केले.
C) तिने खूप चांगले केले.
D) तो खूप गोड बोलतो.
योग्य उत्तर: A) गरिबांना मदत करा.
प्रश्न १२
'पदार्थाच्या किंवा वस्तूच्या मूळ स्वरूपाला उद्देशून दिलेले नाव' म्हणजे काय?
A) भाववाचक नाम
B) समूहवाचक नाम
C) पदार्थवाचक नाम (द्रव्यवाचक नाम)
D) विशेष नाम
योग्य उत्तर: C) पदार्थवाचक नाम (द्रव्यवाचक नाम)
प्रश्न १३
'नदी' हे नाम, 'गोदावरी' या नामापेक्षा 'अधिक व्यापक' आहे, कारण 'नदी' हे:
A) भाववाचक नाम आहे.
B) समूहवाचक नाम आहे.
C) विशेष नाम आहे.
D) सामान्य नाम आहे.
योग्य उत्तर: D) सामान्य नाम आहे.
प्रश्न १४
'क्रियापदाचे नाम म्हणून उपयोजन' (कृदंत) झालेले वाक्य ओळखा.
A) त्याने जाऊन काम केले.
B) त्याचे चालणे सुंदर आहे.
C) ती हसली आणि बोलली.
D) राम घरी गेला.
योग्य उत्तर: B) त्याचे चालणे सुंदर आहे.
प्रश्न १५
'गुणाचे' भाववाचक नाम तयार करताना खालीलपैकी कोणता प्रत्यय लागत नाही?
A) -त्व (उदा. मनुष्यत्व)
B) -ता (उदा. शांतता)
C) -पण (उदा. मोठेपण)
D) -की (उदा. गुलामगिरी)
योग्य उत्तर: D) -की
२. सविस्तर स्पष्टीकरण (Detailed Explanation)
१. नाम आणि त्याचे प्रकार (Noun and its Types)
प्रश्न १ (भीती): 'भीती' ही एक अवस्था किंवा भावना आहे, जी डोळ्यांनी दिसत नाही किंवा स्पर्श करता येत नाही; केवळ अनुभवता येते. म्हणून ते भाववाचक नाम आहे.
प्रश्न २ (विशिष्ट अर्थाने नाव): जेव्हा एखादे नाव एका विशिष्ट वस्तू, व्यक्ती किंवा स्थळाला ओळखण्यासाठी वापरले जाते, तेव्हा ते विशेष नाम असते (उदा. राम, गंगा, पुणे).
प्रश्न ३ (पेन): 'पेन' हा एका जातीतील कोणत्याही वस्तूला दिलेला सामान्य नाम आहे. ते विशिष्ट पेनचे नाव नाही.
प्रश्न ४ (वर्ग): 'वर्ग' हा एकट्या व्यक्तीचा नसून, विद्यार्थ्यांच्या समूहाला दिलेले नाव आहे, म्हणून ते समूहवाचक नाम आहे.
प्रश्न १३ (नदी/गोदावरी): 'नदी' हे नाम सामान्य नाम आहे, कारण ते एकाच जातीच्या अनेक वस्तूंना लागू होते, त्यामुळे त्याचा अर्थ व्यापक (विस्तृत) आहे. 'गोदावरी' हे विशिष्ट नदीचे नाव असल्याने ते विशेष नाम आहे.
२. उपयोजन आणि साधित नामे (Usage and Derived Nouns)
प्रश्न ५ (प्रत्ययसाधित भाववाचक नाम):
माधुर्य/सौंदर्य: ही य किंवा र्य प्रत्यय लागून तयार झालेली तत्सम भाववाचक नामे आहेत.
गोडवा: हे गोड (विशेषण) याला -वा हा प्रत्यय लागून तयार झालेले प्रत्ययसाधित नाम आहे.
गुलाम: हे सामान्य नाम आहे.
प्रश्न ७ (सामान्य नामाचे विशेष नाम म्हणून उपयोजन):
'गोदावरी' हे मूळात नदीचे सामान्य नाम आहे, पण वाक्यात ते एका मुलीचे विशिष्ट नाव म्हणून वापरले आहे. (उदाहरणार्थ: 'आमची मुलगी गोदावरी आता मोठी झाली'). हाच खरा कठीण प्रश्न आहे.
प्रश्न ९ (सर्वनामापासून भाववाचक): 'तो' या सर्वनामाचा अप्रत्यक्ष अर्थ स्वतः (self) असाही होतो. 'स्व' किंवा 'आपण' पासून 'आपलेपणा' हे भाववाचक नाम तयार होते. इतर पर्याय योग्य नाहीत.
प्रश्न १० (धातूसाधित भाववाचक):
वागणूक: वाग (धातू) + णूक (प्रत्यय) = वागणूक.
शांतता, नम्रता, गरिबी: हे सर्व विशेषणांपासून (शांत, नम्र, गरीब) तयार झालेले भाववाचक नामे आहेत.
प्रश्न ११ (विशेषणाचे सामान्य नाम म्हणून उपयोजन):
'गरीब' हे मूळात विशेषण आहे. परंतु 'गरिबांना' या वाक्यात, ते गरीब व्यक्तींचा समूह (सामान्य नाम) दर्शवते आणि त्याला कर्ता/कर्म याप्रमाणे विभक्ती लागते.
प्रश्न १४ (क्रियापदाचे नाम म्हणून उपयोजन):
चालणे: चाल (क्रियापदाचा धातू) + णे (कृदंत साधित प्रत्यय) = चालणे. या वाक्यात 'चालणे' हे क्रियापद नसून नाम (सब्जेक्ट) म्हणून आले आहे.
३. प्रत्यय आणि संकल्पना (Suffixes and Concepts)
प्रश्न ६ (समान गुणधर्म): गुणधर्म, अवस्था, भावना यांचा बोध भाववाचक नाम करते.
प्रश्न १२ (मूळ स्वरूप): पदार्थवाचक नाम (द्रव्यवाचक) हे सोने, दूध, साखर यांसारख्या वस्तूंचे मूळ स्वरूप दर्शवते.
प्रश्न १५ (गुणाचे भाववाचक प्रत्यय): भाववाचक नामे साधण्यासाठी -त्व, -ता, -पण, -ई, -की, -गिरी हे प्रत्यय लागतात. मात्र, गुणाचे भाववाचक नाम तयार करताना:
उदा. शांत $\rightarrow$ शांतता
उदा. शहाणा $\rightarrow$ शहाणेपण
उदा. मनुष्य $\rightarrow$ मनुष्यत्व
-की (उदा. गुलाम + गिरी $\rightarrow$ गुलामगिरी) हा प्रत्यय सामान्य नाम (गुलाम) किंवा क्रियापद (बोल + की $\rightarrow$ बोलकी) यांना लागतो. गुणांना (विशेषणांना) लागत नाही.
TET बालमानसशास्त्र व अध्यापनशास्त्र तयारी
👉👉 CLICK HERE
---------------
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा परिपूर्ण तयारी CLICK HERE५ वी नवोदय परीक्षा १८ जानेवारी २०२५ संभाव्य उत्तरसूची CLICK HERE५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा गणित विषयाच्या परिपूर्ण तयारीसाठी CLICK HERE५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा बुद्धिमत्ता चाचणी विषयाच्या परिपूर्ण तयारीसाठी CLICK HERE५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा मराठी विषयाच्या परिपूर्ण तयारीसाठी CLICK HERE५ वी स्कॉलरशिप परीक्षा ENGLISH विषयाच्या परिपूर्ण तयारीसाठी CLICK HEREगणित स्वयंअध्ययन कार्ड्स maths self study cards CLICK HEREसंपूर्ण मराठी वाचन पुस्तिका PDF 'काजवा' CLICK HEREमो.रा.वाळिंबे व्याकरण पुस्तिका नोट्स walimbe vyakaran pustika notes pdf CLICK HERE१२ वी नंतर काय ? CLICK HERE500 अतिमहत्त्वाचे इंग्रजी शब्द CLICK HEREभागाकार तीन अंकी संख्येला दोन अंकी संख्येने भागणे १०० उदाहरणे CLICK HEREमुख्याध्यापक मार्गदर्शिका CLICK HEREमिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
