मानसशास्त्रातील प्रमुख संप्रदाय नोटस :
मानसशास्त्राच्या विकासाच्या प्रवासात, मानवी मन आणि वर्तन समजून घेण्यासाठी विविध दृष्टिकोन (संप्रदाय) उदयास आले. यातील प्रमुख संप्रदाय खालीलप्रमाणे आहेत:
१. संरचनावाद (Structuralism)
१. विल्यम वून्ट यांना प्रायोगिक मानसशास्त्राचे जनक मानले जाते, त्यांनी १८७९ मध्ये लिपझिग, जर्मनी येथे पहिली मानसशास्त्रीय प्रयोगशाळा स्थापन केली.
२. वून्ट आणि त्यांचा विद्यार्थी एडवर्ड टिचनर यांनी या संप्रदायाचा पाया रचला.
३. या संप्रदायानुसार, मानसशास्त्रज्ञांचे मुख्य उद्दिष्ट चेतनेचे घटक (Elements of Consciousness) शोधणे आणि त्यांचे विश्लेषण करणे हे होते.
४. चेतनेचे तीन मूलभूत घटक आहेत: संवेदना (Sensations), प्रतिमा (Images) आणि भाव (Feelings).
५. त्यांनी अंतर्निरीक्षण (Introspection) पद्धतीचा वापर केला, ज्यात व्यक्ती स्वतःच्या मानसिक प्रक्रियेचे वर्णन करते.
६. या संप्रदायाने मानसशास्त्राला तत्त्वज्ञानापासून वेगळे करून एक स्वतंत्र विज्ञान म्हणून स्थापित केले.
२. कार्यवाद (Functionalism)
७. हा संप्रदाय संरचनावादाच्या विरोधात अमेरिकेत विकसित झाला, ज्याचे प्रमुख प्रवर्तक विल्यम जेम्स होते.
८. कार्यवादाने मन काय आहे? याऐवजी मन काय करते? यावर लक्ष केंद्रित केले.
९. चेतना किंवा मनाच्या कार्यावर (Function) आणि उपयुक्ततेवर (Utility) भर दिला.
१०. याचा मुख्य उद्देश मानवाला बदलत्या वातावरणाशी समायोजन (Adjustment) साधण्यास वर्तन कसे मदत करते, हे समजून घेणे होता.
११. जॉन ड्यूई आणि जेम्स अँजेल यांनी या संप्रदायाच्या प्रसारास मदत केली.
१२. यात निरीक्षण (Observation), प्रयोग (Experiment) आणि तुलना (Comparison) अशा अनेक पद्धतींचा वापर केला गेला.
३. वर्तनवाद (Behaviorism)
१३. जॉन बी. वॉटसन यांनी १९१३ मध्ये या संप्रदायाची स्थापना केली.
१४. वर्तनवादाने मानसशास्त्राची व्याख्या 'वर्तनाचा अभ्यास करणारे विज्ञान' अशी केली.
१५. त्यांच्या मते, मानसशास्त्र फक्त निरीक्षण करता येणाऱ्या (Observable) आणि वस्तू-निष्ठ (Objective) वर्तनाचा अभ्यास करू शकते.
१६. त्यांनी अंतर्निरीक्षण (Introspection) पद्धतीला अमान्य केले.
१७. यात उद्दीपक-प्रतिसाद (Stimulus-Response - S-R) या संबंधावर जोर दिला जातो.
१८. इव्हान पाव्हलॉव्ह (अभिजात अनुबंध) आणि बी. एफ. स्किनर (क्रियाप्रसूत अनुबंध) या मानसशास्त्रज्ञांचे वर्तनवादात मोठे योगदान आहे.
४. गेस्टाल्ट संप्रदाय (Gestalt School)
१९. हा संप्रदाय जर्मनीमध्ये मॅक्स वर्थेमर, कर्ट कोफ्का आणि वोल्फगँग कोहलर यांनी विकसित केला.
२०. 'गेस्टाल्ट' या जर्मन शब्दाचा अर्थ 'पूर्ण रूप' (Whole form) किंवा 'एकत्रित स्वरूप' असा होतो.
२१. या संप्रदायाचे मुख्य तत्त्व आहे: 'पूर्ण हे भागांच्या बेरजेपेक्षा मोठे असते' (The whole is greater than the sum of its parts).
२२. त्यांच्या मते, आपण गोष्टींचे आकलन त्यांच्या वैयक्तिक घटकांमध्ये न करता, त्यांना एक संपूर्ण रचना म्हणून करतो.
२३. त्यांनी अधिगम (Learning) आणि अवधान (Perception) यावर विशेष संशोधन केले.
२४. मर्मदृष्टी (Insight) द्वारे समस्या सोडवणे हा गेस्टाल्ट मानसशास्त्रज्ञांच्या अभ्यासाचा मुख्य विषय होता.
५. मनोविश्लेषणवाद (Psychoanalysis)
२५. सिग्मंड फ्रॉइड यांनी या संप्रदायाची स्थापना केली, जो मानसशास्त्राच्या इतिहासातील सर्वात प्रभावी संप्रदायांपैकी एक आहे.
२६. या संप्रदायानुसार, मानवी वर्तनावर अ-जाणिव (Unconscious) मनातील प्रेरणा, इच्छा आणि संघर्ष यांचा मोठा प्रभाव असतो.
२७. फ्रॉइडने मन/व्यक्तिमत्व (Personality) चे तीन भाग सांगितले: 'इड' (Id), 'ईगो' (Ego) आणि 'सुपर-ईगो' (Super-Ego).
२८. या संप्रदायाने स्वप्न विश्लेषण (Dream Analysis) आणि मुक्त सहचर्य (Free Association) यांसारख्या पद्धतींचा वापर केला.
२९. फ्रॉइडच्या मते, बालपणीचे अनुभव आणि लैंगिक प्रेरणा वर्तनावर खोलवर परिणाम करतात.
३०. या संप्रदायाने मानसिक विकारांवर उपचार करण्यासाठी एक प्रभावी थेरपी (उपचार पद्धती) विकसित केली.
मानसशास्त्रातील प्रमुख संप्रदाय प्रश्नमाला
प्रश्न १
संरचनावादाच्या 'अंतर्निरीक्षण' पद्धतीवर वर्तनवाद्यांनी आक्षेप घेण्याचे सर्वात महत्त्वाचे आणि मूलभूत कारण कोणते होते?
अ) ही पद्धत खूप वेळखाऊ होती.
ब) ही पद्धत फक्त प्रशिक्षित व्यक्तींसाठीच उपयुक्त होती.
क) ही पद्धत अ-वस्तू-निष्ठ (Subjective) आणि अ-विश्वसनीय (Unreliable) होती, कारण ती निरीक्षण न करता येणाऱ्या 'चेतना' या संकल्पनेवर आधारित होती. ✅
ड) या पद्धतीमुळे प्रयोगशाळेचे वातावरण दूषित होत होते.
स्पष्टीकरण:
वर्तनवाद्यांनी (विशेषत: वॉटसन) मानसशास्त्राला शुद्ध विज्ञान बनवण्याचा आग्रह धरला. त्यांच्या मते, विज्ञानामध्ये फक्त वस्तू-निष्ठ (Objective) आणि निरीक्षणीय गोष्टींचा अभ्यास केला पाहिजे. 'अंतर्निरीक्षण' ही पूर्णपणे व्यक्तीच्या आंतरिक आणि वैयक्तिक अनुभवावर (Subjective) अवलंबून असल्याने, त्याची वैज्ञानिक पडताळणी शक्य नव्हती, म्हणून ती अ-विश्वसनीय मानली गेली.
प्रश्न २
सिग्मंड फ्रॉइडच्या मनोविश्लेषण सिद्धांतानुसार, व्यक्तिमत्त्वाचा कोणता घटक 'वास्तवता तत्त्व (Reality Principle)' नुसार कार्य करतो आणि 'इड'च्या (Id) अतृप्त इच्छांना सामाजिकरित्या स्वीकार्य मार्गाने पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करतो?
अ) सुपर-ईगो (Super-Ego)
ब) इड (Id)
क) कॉन्शियस (Conscious)
ड) ईगो (Ego) ✅
स्पष्टीकरण:
'इड' हा 'आनंद तत्त्व' (Pleasure Principle) नुसार कार्य करतो, त्वरित समाधान मागतो. 'सुपर-ईगो' हा नैतिक तत्त्वावर कार्य करतो. या दोघांमध्ये समन्वय साधून, बाह्य जगातील वास्तविकतेचा विचार करून, 'इड'च्या गरजा योग्य प्रकारे पूर्ण करण्याचे काम 'ईगो' करतो.
प्रश्न ३
'वर्तनवाद' संप्रदायाच्या संदर्भात 'ब्लॅक बॉक्स (Black Box)' ही संकल्पना कशाचे प्रतिनिधित्व करते?
अ) नियंत्रित प्रायोगिक वातावरणाचे.
ब) फक्त प्राणी-आधारित अभ्यासाचे.
क) निरीक्षण न करता येणारे आंतरिक मानसिक घटक (Internal mental processes), ज्यांचा अभ्यास वर्तनवादाने टाळला. ✅
ड) अवचेतन मनातील संघर्ष.
स्पष्टीकरण:
वर्तनवाद्यांसाठी, एखादा 'उद्दीपक' (Stimulus) येतो आणि एक 'प्रतिसाद' (Response) बाहेर पडतो. या उद्दीपक आणि प्रतिसादादरम्यान व्यक्तीच्या डोक्यामध्ये (मनामध्ये) काय घडते, या आंतरिक मानसिक प्रक्रिया (जसे की विचार, भावना, चेतना) 'वॉटसन'ला निरीक्षणास अयोग्य वाटल्या. म्हणून, त्यांनी मनाला एक 'ब्लॅक बॉक्स' मानले, ज्याच्या आत काय चालले आहे, याबद्दल विचार न करता फक्त इनपुट (S) आणि आउटपुट (R) चा अभ्यास करण्यावर भर दिला.
प्रश्न ४
विल्यम जेम्स यांच्या 'कार्यवादा'चा (Functionalism) सर्वात थेट आणि दीर्घकाळ टिकणारा प्रभाव मानसशास्त्राच्या कोणत्या उपशाखेवर पडला?
अ) असामान्य मानसशास्त्र (Abnormal Psychology)
ब) प्रायोगिक मानसशास्त्र (Experimental Psychology)
क) सामाजिक मानसशास्त्र (Social Psychology)
ड) उपयोजित मानसशास्त्र (Applied Psychology) आणि शैक्षणिक मानसशास्त्र (Educational Psychology) ✅
स्पष्टीकरण:
कार्यवादाने मन काय करते आणि मानवाला वातावरणाशी जुळवून घेण्यास कसे मदत करते यावर लक्ष केंद्रित केले. यामुळे, मानसशास्त्रीय ज्ञान जीवनाच्या वास्तविक समस्या सोडवण्यासाठी (म्हणजे उपयोजित) वापरले जाऊ लागले, ज्यामुळे शैक्षणिक, औद्योगिक आणि समुपदेशन मानसशास्त्रासारख्या शाखा विकसित झाल्या.
प्रश्न ५
गेस्टाल्ट संप्रदायाच्या तत्त्वानुसार, 'अधिगम (Learning)' ची प्रक्रिया 'प्रयत्न आणि चूक (Trial and Error)' याऐवजी कशाद्वारे होते?
अ) अनुकरण (Imitation)
ब) मर्मदृष्टी (Insight) किंवा अचानक आकलन (Sudden Realization) ✅
क) सतत पुनरावृत्ती (Continuous Repetition)
ड) साधे अनुबंध (Simple Conditioning)
स्पष्टीकरण:
वोल्फगँग कोहलरने चिंपांझींवर केलेल्या प्रयोगातून (विशेषतः सुलतान नावाच्या चिंपांझीवर) हे सिद्ध केले की, अधिगम अनेकदा टप्प्याटप्प्याने 'प्रयत्न आणि चूक' द्वारे न होता, समस्येच्या संपूर्ण संरचनेचे 'मर्मदृष्टी' द्वारे अचानक आकलन झाल्यामुळे होतो.
प्रश्न ६
संरचनावादाचे उद्दिष्ट 'चेतनेचे घटक' शोधणे होते, तर याला विरोध करणाऱ्या कार्यवादाचे मूळ उद्दिष्ट काय होते?
अ) अ-जाणिव मनाचा अभ्यास करणे.
ब) वर्तनाचे गणितीय मॉडेल तयार करणे.
क) चेतनेचे घटक कसे एकमेकांमध्ये मिसळतात याचा अभ्यास करणे.
ड) व्यक्तीला वातावरणाशी जुळवून घेण्यास (Adaptation) चेतना (Consciousness) कशी मदत करते याचा अभ्यास करणे. ✅
स्पष्टीकरण:
कार्यवाद्यांनी 'चेतनेचे घटक' शोधण्याऐवजी चेतनेच्या 'कार्या'वर लक्ष दिले. त्यांचे मुख्य उद्दिष्ट मानवी मन जीवनातील व्यावहारिक समस्या कशा सोडवते आणि वातावरणाशी जुळवून घेण्यासाठी कोणती कार्ये करते, हे समजून घेणे होते.
प्रश्न ७
वर्तनवादातील 'क्रियाप्रसूत अनुबंध (Operant Conditioning)' या सिद्धांताचा आधार काय आहे?
अ) उद्दीपक आणि प्रतिसादाचे नैसर्गिक साहचर्य (Natural association).
ब) प्रतिसादानंतर मिळणाऱ्या परिणामांद्वारे (Reinforcement and Punishment) वर्तनाचे नियंत्रण. ✅
क) अवचेतन प्रेरणांचा प्रभाव.
ड) सामाईक निरीक्षणातून शिकणे.
स्पष्टीकरण:
बी. एफ. स्किनरने विकसित केलेल्या क्रियाप्रसूत अनुबंधात, एखाद्या वर्तनानंतर सकारात्मक परिणाम (बक्षीस/Reinforcement) मिळाल्यास ते वर्तन भविष्यात पुन्हा केले जाते आणि नकारात्मक परिणाम (शिक्षा/Punishment) मिळाल्यास ते वर्तन टाळले जाते. म्हणजेच, परिणाम वर्तनावर नियंत्रण ठेवतात.
प्रश्न ८
मनोविश्लेषणवादात, व्यक्तीची मूलभूत, आवेगी आणि जैविक गरज असणारी 'वासना' (Instinctual Drives) कोणती?
अ) ईगो (Ego)
ब) सुपर-ईगो (Super-Ego)
क) इड (Id) ✅
ड) कॉन्शियस (Conscious)
स्पष्टीकरण:
फ्रॉइडच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या (Personality) मॉडेलनुसार, 'इड' हा जन्मजात घटक असून, तो सर्व मूलभूत जैविक गरजा, वासना आणि आवेगांचा स्रोत आहे. 'इड' केवळ 'आनंद तत्त्व' (Pleasure Principle) नुसार कार्य करतो.
प्रश्न ९
'जर्मन तत्त्वज्ञाना'तून उदयास आलेला आणि 'अखंडता' (Wholeness) यावर जोर देणारा संप्रदाय कोणता?
अ) कार्यवाद
ब) संरचनावाद
क) गेस्टाल्ट संप्रदाय ✅
ड) मनोविश्लेषणवाद
स्पष्टीकरण:
'गेस्टाल्ट' हा जर्मन शब्द आहे, ज्याचा अर्थ 'संपूर्ण रूप' असा होतो. या संप्रदायाचा उगम जर्मनीमध्ये झाला आणि त्यांनी कोणताही अनुभव त्याच्या तुकड्यांमध्ये न पाहता, एक 'अखंड रूप' (Wholeness) म्हणून पाहण्यावर जोर दिला.
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
प्रश्न १०
संरचनावाद आणि कार्यवाद या दोन्ही संप्रदायांनी, त्यांच्या भिन्न दृष्टिकोन असूनही, कोणत्या एका संकल्पनेवर अभ्यास आणि संशोधन केले?
अ) अ-जाणिव (Unconscious)
ब) चेतना (Consciousness) ✅
क) फक्त निरीक्षण करता येणारे वर्तन (Observable Behavior)
ड) नैतिक विकास (Moral Development)
स्पष्टीकरण:
संरचनावादाने चेतनेचे 'घटक' शोधले, तर कार्यवादाने चेतनेचे 'कार्य' शोधले. दोन्ही संप्रदायांच्या अभ्यासाचा मुख्य केंद्रबिंदू 'चेतना' हीच संकल्पना होती.
प्रश्न ११
एका मानसशास्त्रज्ञाने असे म्हटले: "मला एक डझन निरोगी बालकं द्या आणि त्यांच्या विशेष आवडीनिवडी विचारात न घेता, मी त्यातील कोणत्याही बालकाला डॉक्टर, वकील, भिकारी किंवा चोर म्हणून प्रशिक्षित करू शकेन." हे विधान कोणत्या संप्रदायाचे अतिशय कठोर मत दर्शवते?
अ) गेस्टाल्ट संप्रदाय
ब) वर्तनवाद (Behaviorism) ✅
क) मनोविश्लेषणवाद
ड) कार्यवाद
स्पष्टीकरण:
हे विधान जॉन बी. वॉटसन (वर्तनवादाचे जनक) यांचे प्रसिद्ध विधान आहे. हे दर्शवते की, वर्तनवादाने अनुवंश (Nature) पेक्षा पर्यावरण आणि प्रशिक्षण (Nurture) यावर किती जास्त भर दिला.
प्रश्न १२
मनोविश्लेषणवादानुसार, 'सुपर-ईगो' (Super-Ego) चा विकास प्रामुख्याने कोणत्या काळात होतो आणि त्यावर कशाचा प्रभाव असतो?
अ) किशोरावस्था (Adolescence); सामाजिक प्रतिष्ठा
ब) बालपणी (Childhood); पालक आणि सामाजिक नियम ✅
क) प्रौढावस्था (Adulthood); व्यवसायातील अनुभव
ड) वृद्धावस्था (Old Age); शारीरिक गरजा
स्पष्टीकरण:
फ्रॉइडच्या मते, 'सुपर-ईगो' हा व्यक्तिमत्त्वाचा नैतिक घटक आहे, जो पालक आणि समाजाकडून मिळालेले आदर्श आणि नैतिक मूल्ये आत्मसात करतो. याचा विकास मुख्यतः बालपणी होतो.
प्रश्न १३
गेस्टाल्ट मानसशास्त्रज्ञांनी 'अवधान (Perception)' च्या अभ्यासात वापरलेले 'आकृती आणि पार्श्वभूमी' (Figure-Ground) हे तत्त्व कशावर जोर देते?
अ) आकृती नेहमी पार्श्वभूमीपेक्षा जास्त महत्त्वाची असते.
ब) पार्श्वभूमी नेहमी आकृतीपेक्षा जास्त महत्त्वाची असते.
क) आपले अवधान एका वेळी 'आकृती' आणि 'पार्श्वभूमी' यांमध्ये बदलू शकते, परंतु आपण एकाच वेळी दोन्हीचे आकलन 'आकृती' म्हणून करू शकत नाही. ✅
ड) आकृती आणि पार्श्वभूमी नेहमी समान आणि अविभाज्य असतात.
स्पष्टीकरण:
'आकृती आणि पार्श्वभूमी' तत्त्व हे दर्शवते की अवधान क्षेत्रात एक भाग (आकृती) स्पष्ट आणि केंद्रस्थानी असतो, तर दुसरा भाग (पार्श्वभूमी) अस्पष्ट आणि दुय्यम असतो. आपले अवधान त्या दोघांमध्ये फिरू शकते, परंतु आपण एकाच क्षणी दोन्हीला समान महत्त्व देऊ शकत नाही.
प्रश्न १४
विल्यम वून्ट यांनी स्थापन केलेल्या 'संरचनावादा'चा मुख्य हेतू, रसायनशास्त्रज्ञांनी पदार्थांचे 'घटक' शोधल्याप्रमाणे, चेतनेचे घटक शोधणे हा होता. या उपमेनुसार, वून्ट मानसशास्त्राला कशाच्या जवळ आणू पाहत होते?
अ) कला (Arts)
ब) तत्त्वज्ञान (Philosophy)
क) नैसर्गिक विज्ञान (Natural Science) ✅
ड) समाजशास्त्र (Sociology)
स्पष्टीकरण:
वून्ट यांना मानसशास्त्राला रसायनशास्त्र आणि भौतिकशास्त्र यांसारख्या नैसर्गिक विज्ञानांच्या स्तरावर आणायचे होते. म्हणूनच त्यांनी चेतनेचे घटक शोधण्यासाठी वस्तू-निष्ठ प्रयोगशाळा पद्धतीचा (जरी त्यांच्या पद्धतीवर नंतर टीका झाली तरी) वापर केला.
प्रश्न १५
मानसशास्त्रातील 'संज्ञानात्मक क्रांती' (Cognitive Revolution) मुख्यतः कोणत्या संप्रदायाच्या अति-वर्तनवादी भूमिकेच्या (Anti-Mentalistic Stance) प्रतिसादात उदयास आली?
अ) संरचनावाद
ब) मनोविश्लेषणवाद
क) वर्तनवाद (Behaviorism) ✅
ड) कार्यवाद
स्पष्टीकरण:
वर्तनवादाने 'मन' किंवा 'आंतरिक मानसिक प्रक्रिया' (विचार, स्मृती, भावना) यांचा अभ्यास पूर्णपणे नाकारला. १९५० च्या दशकात, मानसशास्त्रज्ञांनी वर्तनवादाच्या या भूमिकेविरुद्ध बंड केले आणि विचार प्रक्रियांचा अभ्यास करण्यास सुरुवात केली, ज्याला 'संज्ञानात्मक क्रांती' म्हणतात.
मिशन नवोदय 2025 26 संभाव्य प्रश्नपत्रिका संच उपलब्ध
